تعداد صفحات : ۲۸۵ قابل ویرایش
هدف از نگارش این پایان نامه بررسی تطبیقی و پژوهشی عقد اجاره ا زنظر فقهی و حقوقی می باشد که نظرات مختلف فقهای اسلام جمع آوری شده و با یکدیگر در مقارنه گذاشته می‌شود تا بهترین نظرات و پیشنهادات آنان در کنار یکدیگر منقش شود، تا بتوان بهتر و مفیدتر از آن استفاده کرد با نگاهی سطحی به قانون که منظور هما ن قوانین جاری مملکتی است در خواهیم یافت که قوانین در چهارچوب بسته شده گیر افتاده اند ،مثلا قانون مدنی از سالها پیش به همین منوال باقی مانده و تعجب است که چرا با اینکه ،منبع پررونق وبه روز فقه امامیه را در اختیار داریم ولی هنوز دست به تغییر و تحول نسبت به آن نشده‌ایم وبنده بزرگترین هدفم از نگارش این رساله تاثیر گذاردن بر قوانین جامعه اسلامی است تا شاید همسان با فقه‌مان، پویا و پررونق شود.
چکیده
اجاره در لغت به معنای رها نیدن و پریدن است ودراصطلاح فقهی به معنای تملیک منفعت عین به عوض معلوم در مدت معلوم این عقد که از عقود لازم است. دارای طرق مشروعیت متفاوتی مثل قرآن و سنت و همچنین دارای ارکانی است که به نظر تمام فقیهان مذاهب پنج گانه اینها هستند صیغه ،متعاقدین ، عین مستاجره ، منفعت و اجرت که همه اینها دارای شرایط خاص خودهستند. همچنین اجاره به انواع مختلف مثل اجاره اعیان اجاره ذمه تقسیم می‌شود. یکی از این متعاقیدن اجیر است که در اجاره اعمال مورد استفاده قرار می‌گیرد و در جای موجر قرار دارد و ایشان دارای شرایط خاصی است و ضمان ایشان در مذاهب مختلف متفاوت است این اجیر در برخی موارد مثل اجیر شدن برای نمازمیت استخدامش جایز است و در برخی موارد مثل گرفتن روزه برای زنده استخدامش اشکال دارد .
عقد اجاره بربرخی چیزها جایز نمی‌باشد مثل اجاره خانه برای میخانه یا برخی موارد اجاره صحیح می‌باشد، مثل اجاره خانه برای سکونت.
همچنین عقد اجاره به شرط تملیک یکی از شقوق بحث اجاره هست. که مورد بررسی قرار می‌گیرد. البته این عقد شاکله‌اش از خارج کشور وارد نظام حقوقی ما شد، ولی فقهای امامیه برصحت تأییداتی داشته‌اند.
عقد اجاره دارای خیاراتی مثل خیار عیب ،تبعض صفقه، شرط ، تدلیس ، غبن و عیب است که همانند بیع نافذ در این عقد می‌باشد همچنین یکی دیگر از دنباله‌های عقد اجاره بحث سرقفلی و حق کسب و پیشه و تجارت است که با ایجاب عقد اجاره همراه است هر چند که خارج از عقد هم این حق متصور است ولی تشکیل دهنده اولیه آن، بحث اجاره است که عرف بر آن صحه می‌گذارد.
مقدمه
بسم الله الرحمن الرحیم
الحمد الله رب العالمین سلام و درود خداوند بر ارواح پاک رسول خدا و ائمه اطهار.
با نگاهی به تاریخ وتمدن انسان واجتماعات پس از او در خواهیم یافت که انسان با توجه به تشکیل وفراهم آوری امکانات زندگی که در این شناخت خود، بدست آورده، باز احساس تنهایی وکسری می‌کرده، چرا که انسان ها با اجتماعات و تشکلها ست که زندگی می‌کنند، هر چند این انسان تنها اولیه خود ز ندگی را به راحتی یا سختی می‌گذرانده، ولی می بینم امروزه زندگی فردی و دور از اجتماع بسیار سخت و طاقت فرساست. چرا که انسان‌ها به یکدیگر نیاز دارند واین نیاز روز به روز بیشتر و پیچیده تر می‌شود .
و بدو ن شک این نیازها با ید در قالب یک چهار چوب وقوانین لازم الاجرایی در بیاید تا مبادا کسی به حقوق دیگری تعرض کند ومی‌توان گفت از زمانی که بشر زندگی اجتماعی خود را آغاز کرده ،همواره سعی داشته است که زندگی خود را براساس برنامه و قوانین تنظیم کند و دشواریهای آن را برطرف سازد آثاری که از گذشته‌تهای دور از زندگی انسان برجای مانده حاکی از آن است که انسان همیشه به انتظام و قانونی کردن امور اجتماعی و زندگی خود توجه داشته و برای بهبود شرایط زندگی خود از لحاظ اقتصادی ، اجتماعی ، سیاسی و قضایی به وضع قوانین پرداخته است.
در طول تاریخ، معلمان و متفکران اجتماعی که در اداره امور و سازمانها اجتماعی جامعه مسئولیت و نقش برعهده داشته‌اند یا نسبت به امور و مسائل اجتماعی احساس علاقه می‌کرده‌اند و با اقتضای زمان ومکان به مطالعه اوضاع واحوال اجتماعی پرداخته‌اند وبه منظور بهبود شرایط زندگی و بهتر شدن روند امور جامعه نظراتی ابراز داشته و قوانین و مقرارتی وضع کرده‌اند.
و از جمله این مقررات نوشته‌های یونانی‌ها ، حموربی، داریوش ، افلاطون، ارسطو را می‌توان نام بر د.
ولی یکی از مقرراتی که در جامعه بشری جایگاهی برای خود ترسیم کرده قوانین و مبانی فقهی اسلام است، که با نگاهی عمیق به این قوانین در خواهیم یافت حتی کوچکترین مباحث زندگی جا نیافتاده است. اسلام به نوعی به جامعه بشری تمدنی دوباره بخشید و جامعه را منظم‌تر کرد ویکی از این قوانین که در جامعه اسلامی و غیر اسلامی از واجبات روزمره مردم شده بحث اجاره است البته این اجاره دنباله‌هایی دارد مثل سرقفلی و حق کسب و پیشه و تجارت که در این پایان نامه سعی می‌کنم تا اندازه یافته‌های خود، به آن بپردازم امید است که مورد توجه استادان و داوران محترم قرار گیرد و این رساله قدمی باشد برای پیشرفت و پویایی فقه امامیه که همگی به نوعی مدیون آن هستیم .
- هدف
هدف از نگارش این پایان نامه بررسی تطبیقی و پژوهشی عقد اجاره ا زنظر فقهی و حقوقی می باشد که نظرات مختلف فقهای اسلام جمع آوری شده و با یکدیگر در مقارنه گذاشته می‌شود تا بهترین نظرات و پیشنهادات آنان در کنار یکدیگر منقش شود، تا بتوان بهتر و مفیدتر از آن استفاده کرد با نگاهی سطحی به قانون که منظور هما ن قوانین جاری مملکتی است در خواهیم یافت که قوانین در چهارچوب بسته شده گیر افتاده اند ،مثلا قانون مدنی از سالها پیش به همین منوال باقی مانده و تعجب است که چرا با اینکه ،منبع پررونق وبه روز فقه امامیه را در اختیار داریم ولی هنوز دست به تغییر و تحول نسبت به آن نشده‌ایم وبنده بزرگترین هدفم از نگارش این رساله تاثیر گذاردن بر قوانین جامعه اسلامی است تا شاید همسان با فقه‌مان، پویا و پررونق شود.
- پیشینه تحقیق
از زمان ورود به دانشگاه علوم انسانی وطی دوره کارشناسی و آشنایی با قوانین جاری کشور، شروع به مطالعه تطبیقی موارد قانونی وفقهی کردم تا اینکه در سال ۱۳۸۰یعنی یک سال بعد از ورود به دانشگاه به موضوع اجاره بر خوردم، بامطالعه کتابهای مختلف فقهی بیشتربه سوی تحقیق در مورد این بحث کشیده شدم، چرا که این موضوع ، موضوع خاک خرده‌ای در کتابهای فقهی نبود بلکه از مباحث روز جامعه محسوب می‌شد همچنین با برخورد با مستاجران وموجران این عقد که به مشکل برخورده بودند، بیشتر به مطالعه این موضوع ترغیب می‌شوم تا اینکه در کارشناسی ارشد قبول می‌شدم و چون می‌دانستم باید برای پایان دوره کارشناسی ارشد رساله‌ای ارائه دهم شروع به تحقیق گسترده‌تری کردم تمام وقت خود را دردوره کارشناسی ارشد به مطالعه این عقد گذراندم تا اینکه درترم دوم یعنی ۱۲/۸۴ ملزم به ارائه موضوع پایان نامه شدم و چون با این موضوع بسیار آشنا بودم، این موضوع را ارئه کردم و درهر دو گزینه انتخاب موضوع بحث اجاره را به طوری که کلیت از آن باشد برای گروه برگزیدم وگروه محترم با این موضوع پیشنهادی که اولین گزینه بنده بود موافقت کردند.
- روش کار و تحقیق
روش کار بنده به صور ت کتابخانه‌ای بود ولی صرف کتابخانه تحقیق خودرا محدود نکردم و با نامه‌هایی که ا زدانشگاه یادگار امام ره دریافت کردم به درون وبطن دادگاهها راه یافتم، و از رای های صادر شده از شعبه‌های موجود استفاده کردم همچنین از دوستانی که از وکلای دادگستری بودند کمک گرفته و در دفاتر ایشان با خواندن پرونده‌های موجود مطالب بسیاری جمع آوری کردم امید است که مفید واقع شود.
درکتابخانه با فیش برداری ازمطالب مهم و مفید کتاب و جمع آوری فیش‌های موجود به دسته بندی موضوع پرداختم ولی چون بعضی از کتابخانه مثل کتابخانه موسسه امام خمینی ره و انقلاب اسلامی، کتابهای خود را به بیرون امانت نمی‌دادند با کپی بر داری از صفحات مورد نیاز به فیش برداری درمنزل اکتفاء کردم .
۲-۱ تعریف لغوی اجاره
معنی لغوی اجاره :«بین اَجر، یَاَ جِرُ و هوما اعطیت من اجر فی عمل از اَجَر یَأ جِرُ به معنای اجر و پاداش که در برابر عمل به انسان داده می شود.[۱]
همچنین اجاره (به کسر حمزه و فتح و) در لغت به معنای رهانیدن بفریاد رسیدن زینهار دادن زنهادادن بجنبانیدن از راه [۲]
همچنین اجاره با کسر حمزه مشهور تر است هر چند با کسره ، ضمه و فتحه حمزه به کار رفته است[۳]
از نظر برخی از اهل سنت لغت اجاره مصدر سماعی فعل اجر بروزن ضَرَبَ و قَتَلَ می‌باشد که مضارع آن با کسره و ضم جیم است یاجِر یا جُر. [۴]
ابن حاجب این لفظ را مصدر مره (آجر بر وزن فاعل) یعنی از باب مفاعله دانسته لیکن این نظر چنانچه به شرح شافیه می نویسد مردود است زیرا اگر واژه اجاره برای مره از باب مفاعله باشد باید استعمال آن بدون تاء برای غیر مره جایز و شایع باشد در حالی که آن هرگز بدون تاء استعمال نشده است [۵] امر به معنای پاداش به عمل است و در صحاح اجر به معنای ثواب لیکن اصحاب لغت بین اجر و ثواب تفاوت قائلند چنانچه عین به شرح بخاری می نویسد ثواب مرتب برانجام اعمال عبادی و شرعی است .
ثواب در لغت بدل عین است و اجر بدون منفعت که تابع عین است ولی اجر بر ثواب نیز اطلاق می‌شود.[۶] در هر حال معروف است که اجر ثوابی است که خداوند در قبال عملی صالح منظور می دارد و اجاره و جزا و پاداش عمل اجرایست .
۲-۲- تعریف اصطلاحی
اجاره در تعریف اصلاحی یا شرعی با عبارتهای مختلف در نزد فقهای شیعه و سنی تعریف شده است که از نظر مفهوم و اعتبار تقرباً یکسان هستند که به صورت اختصار اشاره می شود و هی العقد علی تملیک المنفعه بعوضی المعلوم
اجاره عقدی است که توسط آن منفعت معلوم و مشخص در برابر و مقابل عوض معلوم و مشخص به دیگری تملیک می شود.
این تعریف شهید اول در کتاب لمعه دمشقیه بیان فرموده که از مشهور ترین تعاریف در فقه امامیه است .[۷]
و هی تملیک منفعه بعوض معلوم
اجاره عبارت از تملیک نمودن (مستاجر) به منفعت (عین مستاجره) در برار عوض (مال الاجاره) معلوم.[۸] اجاره عقدی است که به موجب آن منفعت شخص به دیگری تملیک می گردد و در مقابل آن عوض مشخص گرفته می شود .البته منفعت مزبور گاهی منفعت اشیاء و حیوان است مثل اینکه کسی خانه یا حیوان خود را به دیگری اجاره دهد در برابر اجرت و منفعت آن سکونت در آن می باشد و گاهی منفعت اشخاص است یعنی کسی خود را به دیگری اجاره می دهد به اینکه متعهد می‌شود که برای او کاری انجام دهد نظیر دوختن و بنایی و در مقابل آن مزدی دریافت کند پس اجاره تملیک منفعت در برابر عوض معین[۹] اختلافی نیست با این تعاریف اجاره از هبه، بیع، عاریه، جعاله تفکیک می‌شود و جعاله دو طرف عقد نمی خواهد اراده جاعل در بیع وهبه خریدار و موهب له مالک عین هستند .
فقهای ۵ گانه در برخی تفصیلات تعریف اصطلاحی اجاره اختلاف دارند .
شیعه (اجاره عقدی است که براساس آن موجر منفعت عین مستاجره یا عمل اجر را در اختیار مستاجر قرار می‌دهد). در مقابل آن اجرت معینی دریافت می کند ولی این انتقال به معنای بیع نیست.[۱۰]
شیعه این توجیه را صحیح نمی‌داند که اجاره بیع خاصی و به نوع خاص اعیان اختصاص می یابد بنابر این اگر موجر در عقد اجاره بگوید بعتک هذا الدار و منظورش از بیع اجاره باشد .
صاحب عروه الوثقی و بعضی از فقهای شیعه اجاره را با صیغه بعتک منفعه هذالدار بعید نمیدانند.[۱۱]
و اگر بگوید منفعه هذا الدار شهراً، یعنی منفعت این خانه را به مدت یک ماه به توفر و ختم از نظر شیعه عقد اجاره باطل است . [۱۲]
البته لازم به تذکر است که بعضی از شافیعه همانند شیعه، لفظ بیع را در مورد تملک منفعت استناد نمی کنند و آن را موضوع انتقال اعیان می دانند نه انتقال منفعت[۱۳]
فقهای ۵ گانه کرایه و اجاره را به یک معنا به کار می برند ولی مالکیه عقد اجاره اجیر مفقولات اثاث لباس ظرف را با اجاره می گویند و برخی منقولات دیگر را از جمله کشتی و بخصوص عقد منفعت حیوان را با کرایه می گویند و عقد را می بندند .
در شرح کبیر کرایه را به عقدی که بر منفعت اموال غیر قابل انتقال مثل اراضی خانه منعقد می شود استعمال می شود.[۱۴]
حنیفیه می گوید اجاره بیع منفعت می باشد که همان معنای شرعی ایجاد می‌باشم [۱۵]
همان طور که تعلیق بیع صحیح نسبت تعیین اجاره هم صحیح نمی باشد بجز اینکه صحیح می باشد اضافه کردن قید آینده به آن نزد جمهور فقهاء (اهل تسنن) برعکس بیع و لیکن شافعیه اضافه کردن اجاره عین برای آینده را نمی پذیرد ولی در ذمه را اجازه داده اند انجام این فصل از اول این ماه تا فلان ماه[۱۶]به خاطر اینکه این قبول اجل دارد و شافعی عقد اجاره را این طور تعریف می کند هوعقد علی منفعه مقصوده معلومه مباح قایع جلندل والا باحه بعوض معلوم
اجاره عقدی است که بر منفعت مقصوده معلوم و سیاح که قابل بخشیدن باشد در مقابل عوض معلوم صورت می گیرد و اجاره را یکی از صنوف بیع می داند یعنی یکی از موارد بیع است[۱۷]
قال المالکیه الایجار تملیک منافع شی مباح هذه معلومه بعوض.
مالکیه می گویند که اجاره تملیک منفعت یک شی بمدت معین در مقابل عوض است[۱۸]
حنابله نیز تعریف اجاره را همانند مالکیه هامیان می‌کنند.[۱۹]
فهرست منابع و مآخذ
- قرآن مجید
- آئین نامه فصل سوم ، قانون عملیات بانکی بدون ربا بخش اجاره به شرط تملیک .
- الاشقر ،محمد سلیمان ،بدل الخلو (کنگره فقه اسلامی جده )
- الاصبی ،ابوعبدالله،مالک ابن انس (۱۷۹ ق )المدرنه الکبری ،بغداد ،مکتبه المنی ،۱۴۱۳ ق .
- الافریقی المصری ،ابوالفضل جمال الدین محمد بن مکرم ابن منظور ،لسان العرب ،چاپ الدارالمصریه ،للتالیف والترجمه ۱۴۲۰ ق .
- ابن ادریس حلی ، محمد (۵۹۸ ق) السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی ،قم ،موسسه نشر اسلامی ،۱۴۱۰ ق.
- ابن ابی شیبه،عبدالله ،(۲۳۵ )،الکتاب المصنف فی الاحادیث والآثار ،به کوشش مختار احمد ندوی ،بمبئی ،۱۴۰۰ق .
- ابن بابویه ،محمد ،(۳۸۱ ق )،المقنع ،قم ،موسسه امام هادی ،۱۴۱۵ ق .
- ابن براج، عبدالعزیز (۴۸۱ ق )،المهذب ،قم ،موسسه نشر اسلامی ،۱۴۰۶ ق.
- ابن برکه ، عبدالله ،الجامع ، به کوشش عیسی یحیی بارونی ،عمان وزاره القوت القوامی و الثقافه .
- ابن تیمه ،احمد ،(۷۴۱ ق )،القوانین فی الشرع الاسلامی ،قاهر ،۱۳۸۵ ق .
- ابن جزی ،محمد ،(۷۴۱ ق ) ،القوانین الفقهیه ،مطبعه النهضه بفارس بیروت، ۱۴۰۹ ق .
- ابن جلاّب ،عبید الله ، (۳۷۸ ق ) التفریع ،به کوشش حسین بن سالم دهمانی ، بیروت، ۱۴۰۸ ق .
- ابن حزم ،علی(۴۵۶ ق ) ،الاحکام فی اصول الاحکام،بیروت ،۱۴۰۵ ق .
- همو،المحلی ،بیروت ،دارالآفاق الجدیده.
- ابن حمزه ،محمد ،(۶ ق )،الوسیله الی نیل الفضیله ،به کوشش محمد خشون ،قم ، کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی،۱۴۵۸ ق .
- آخوند قزوینی ،ملاعلی ،صیغ العقود ، تهران،۱۲۸۹ ش.
- ابن رشد محمد ،(۵۲۰ ق )،البیان والتحصیل ،به کوشش سعید احمد اعراب ، بیورت ،۱۴۰۸ ق .
- همو،المقدمات الممهدات ،به کوشش سعید احمد اعراب ،بیروت ،۱۴۰۸ ق.
- همو، بدایه المجتهد و نهایه المقتصد ،بیروت ۱۴۰۶ ق .
- ابن رجب ، عبدالرحمان ،(۷۹۵ ق) ،القواعد فی الفقه الاسلامی ،بیروت ،دارالمعرفه .
- ابن رحال ،حسن ،(۱۱۴۰ )کشف القناع عن تضمین الصناع ،به کوشش محمد ابو الاجفان ، تونس ،۱۹۸۶ م.
- ابن زکریا، احمد بن فارس ،(۳۹۵ ق )،معجم المقاییس اللغه به کوشش عبد السلام هارون،بیروت دارالفکر.
- ابن زهره ،حمزه (۵۸۵ ق )، غنیه الفروغ ،چاپ شده ضمن سلسله الینا بیع الفقهیه ، ج ۱۳ ،بیروت ،۱۴۲۰ ق .
- این عابدین ،محمد امین،رد المختار (حاشیه ابن عابدین) ،بیروت ، دارالکتب العلمیه .
- ابن عبدالبر ، یوسف ،(۴۶۳ ق )التمهید لمافی الموطّا من المعانی والاساتید ،به کوشش محمد فلاح ودیگران ،۱۴۰۵ ق .
- ابن عربی ،محمد ،(۵۴۳ ق )، احکام القرآن ،به کوشش علی محمد بجاوی ،بیروت ،۱۴۰۸ ق .
- همو، عارضه الاحوذی بشرح صحیح الترمذی ، به کوشش هشام سمیر بخاری،بیروت ،۱۴۱۵ ق .
- ابن قاسم ،عبدالرحمان ،المدونه اکبری ،قاهره ،۱۳۲۳ ق .
- ابن قدامه مقدسی ،عبدالله ،(۶۲۰ ق ) ، المغنی ،چاپ دارالمنار ۱۴۰۶ ق .
- همو المقنع چاپ المطبعه السلفیه ۱۴۰۶ ق.
- ابن مرتضی ،احمد ، ( ۸۴۰ ق )، البحر الزَّخار الجامع لمذاهب علماءالمصار ،به کوشش عبدالله جرافی ، بیروت ،۱۳۹۴ ، ق .
- ابن منذر، محمد ( ۳۱۸ ق ) ،الاجماع ، به کوشش خود او عبد المنعم احمد و….،قطر ،۱۴۰۸ ق .
- ابن مودود ،عبدالله ، (۶۸۳ ق) ،الاختیار لتعلیل المختار ، به کوشش محسن ابودقیمه ،قاهره ،۱۳۷۰ ق .
- ابن نجیم ،ابراهیم ،(۹۷۰ ق )، الاشباه و النظائر علی مذهب ابی حنفیه النعمان ،بیروت ، ۱۴۰۵ ق.
- ابن نجیم ، ابراهیم ،(۹۷۰ ق )، الاشباه و النظائر علی مذهب ابی حنیفه النعمان، بیروت ،۱۴۰۵ ق .
- همو، البحر الرائق شرح کنز الدقائق ،چاپخانه مصر، ۱۴۰۵ ق .
- ابن هبره ،یحیی ،(۵۶۰ ق)، الافصاح عن معانی الصحاح ،حلب ، ۱۳۶۶ق.
- ابن همام، محمد، شرح فتح التقدیر، بیروت، ۱۴۰۶ ق.
- ابواسحاق شیرازی ( ۴۷۶ ق)، المهذب فی فقه الامام اشافعی ،بیروت، ۱۴۱۴ ق .
- ابو شجاع اصفهانی ،احمد ، (۵۹۳ )، الغایه و التقریب ، به کوشش محمد لبیب ، طنطا ، ۱۴۱۳ ق .
- ابو الصلاح حلبی (۴۴۷ ق)، الکافی فی الفقه ،به کوشش رضا استادی ، اصفهان ،۱۴۰۳ ق.
- ابو عبید قاسم بن سلاّم (۲۲۴ ق )، غریب الحدیث ، حیدر آباد دکن ، ۱۳۸۴ ق.
- ابو یوسف ،یعقوب ، (۱۸۲ ق )، کتاب الآثار ، به کوشش ابوالوفاافغانی، حیدرآباد د کن، ۱۳۵۵ق.
- اردبیلی ،احمد(۹۹۳ق)، زبده البیان، به کوشش محمد باقر بهبودی ،تهران ،کتابخانه مرتضویه.
- همو، مجمع الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان ، به کوشش مجتبی عراقی و دیگران ،قم ، ۱۴۱۱ق.
- اطفیش ،محمد ،شرح النیل و شفاءالعلیل ،عمان ، ۱۴۰۷ ق.
- امام خمینی ،روح ا..الرسائل ،موسسه اسماعیلیان ،۱۳۸۵ ق.
- انصاری ، مرتضی،المکاسب ،به کوشش محمد کلانتر ،بیروت، ۱۴۱۰ ق.
- الانصاری الشافعی المصری، عبدالوهاب بن احمد بن علی معروف به الشعرانی المیزان الکبری، چاپ مکتبه المصطفی البابی الحلبی و اولاده .
- امامی ، سید حسن، حقوق مدنی ج ۲، انتشارات اسلامیه ،چاپ ششم سال ۱۳۷۰ .
- بروجردی ،محمد عبده ،کلیات حقوق اسلامی ، چاپ دوم ،دانشگاه تهران ،۱۳۳۹ ش.
- بجنوردی ،حسن،القواعد الفقهیه ،قم ، ۱۴۰۲ ق.
- بحرانی، یوسف (۱۱۸۶ ق)الحدائق الناظره فی احکام العتره الطاهره ،قم ،۱۴۰۵ ق.
- بطاشی، محمد بن شامس، غایه المامول فی علم الفروع و الاصول ،عمان ، ۱۴۰۷ ق.
- بودی ،حقوق تجارت ،چاپ ۴ ، ۱۹۷۵ م.
- بهبهانی ،محمد باقر ،(۱۲۰۵ ق)، حاشیه مجمع الفائده و البرهان ،قم ، ۱۴۱۷ ق.
- بهنساوی ،سالم ،مقاله :الخلو بین الحلال و الحرام :چاپ در مجله المجتمع شماره ۴۲۶ .۱۳۹۹ق.
- بهوتی ،منصور(۱۱ق) کشاف القناع عن متن الاقناع ،به کوشش هلال مصیلحی مصطفی هلال ،بیروت ،۱۴۰۲ ق.
- بیهقی ،احمد (۴۵۸ ق )،السنن الکبری،حیدر آباد کن ،۱۳۵۵ ق.
- همو،معرفه السنن و الآثار ،به کوشش عبدالمعطی امین قلعجی ، قاهره ،۱۴۱۱ ق.
- ترمذی، محمد بن عیسی بن سوره ، (۵۷۹ ق) جا مع الترمذی ،داراحیاء التراث العربی.
- جزیری، عبدالرحمن الفقه علی المذهب الاربعه ، چاپ مصر دارالکتاب العربی شرکت الطباعه ۱۴۱۱ ق.
- جعفری لنگرودی محمد ترمینولوژی حقوقی، چاپ اول تهران ،ابن سینا ، ۱۳۴۶ ش.
- همو، دائره المعارف حقو ق مدنی و تجارت ،چاپ اول ، انجمن تحقیقات حقوقی .
- همو، حقوق تعهدات، ج ۱، تهران دانشگاه تهران ، ۱۳۶۹ ش.
- الحامد ، محمد ، (۱۹۶۹ م)، ردود علی اباطیل ،تمحیصات لحقائق دینیه ،القسم الثانی.
- مکتبه الدعوه، حماه، سوریه ،۱۳۹۸ ق.
- حرعاملی ، محمد بن حسن ، (۱۱۰۴ق) ، وسایل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، طبع المکتبه الاسلامیه ، ۱۴۱۱ ق .
- حسین آبادی ،امیر ، مجموعه نظرات مشورتی اداره حقوق دادگستری درمسائل مدنی ،تهران ، ۱۳۶۸.
- الحسینی،هاشم معروف، الولایه و الشفعه والاجاره من الفقه الاسلامی فی ثوبه ا لجدید ، بیرو ت دارالقلم ۱۴۱۲ ق.
- الحسینی حنفی ، ابوالبقاء، الکلیات ،چاپ سنگی .
- الحسینی جرجانی الحنفی ،السید الشریف علی بن محمد بن علی ، التعریفات ، بیروت،چاپ اصلاح ،۱۴۱۳ ق.
- الحصکفی ،علاءالدین ،الدر المختار ، طبع مصر، ۱۴۰۰ق.
- حلی،آیت الله شیخ حسین، بحوث الفقهیه،نجف ۱۳۸۴ ق.
- الحلی، العلامه الکبیر جمال الدین بن الحسن یوسف بن علی ابن مطهر (علامه حلی) (۷۲۶ ق)، تذکره الفقهاء، چاپ رحلی بدون شماره .
- همو ،قواعد الاحکام ،قم ، منشورات رضی ، ۱۴۱۶ ق.
- همو، مختلف الشیعه فی احکام الشریعه ، چاپ سنگی .
- حلی، یحیی بن سعید ( ۶۹۰ ق) الجامع للشرایع ،بیروت ۱۴۱۲ ق .
- حلی ،ابوالقاسم نجم الدین جعفر بن الحسن ، محقق حلی (۶۷۶ ق) ،شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام ، بیروت موسسه الوفاد ۱۳۹۰ق.
- همو، مختصر النافع ،وزارت اوقاف ، ۱۴۰۵ ق.
- الحموی ،محمد، (۱۰۹۸ ق) غمز عیون البصائر شرح کتاب الاشباه و النظائر ، دارالکتب العلمیه ۱۴۰۵ ق.
- حجتی اشرفی ،غلامرضا ، مجموعه قوانین بازرگانی وتجارت ، تهران ، گنج دانش، ۱۳۵۷ ش.
- حنبل، احمد( ۲۴۱ ق)، مسند الامام احمد ،المکتب الاسلامی ، بیروت، ۱۳۹۸ ق.
- خاوری ،محمد رضا، حقوق بانکی ، موسسه بانکداری ایران ، ۱۳۷۱ .
- الخیاط ، عبدالعزیز ، نظریه العرف ،مکتبه الاقصی ۱۳۹۷ ق.
- خوارزمی ،محمد ( ۶۶۵ ق)،جامع مسانید الامام الاعظم ،حیدر آباد دکن ، ۱۳۳۲ ق.
- خویی،آیت الله سید ابوالقاسم ،موسوی ره، مستحدثات المسائل بدون تاریخ و چاپ و ناشر .
- داماد ،سید مصطفی ، محقق داماد ،قواعد فقه ،بخش مدنی ، سمت دانشگاه تهران ، ۱۳۷۴.
- در دیر ،احمد ،الشرح الصغیر علی أقرب المسالک الی مذهب الامام مالک ، به کوشش مصطفی کمال وصفی ، قاهره ،۱۳۹۳ ق.
- دستورالعمل اجرایی اجاره به شرط تملیک.
- دستور العمل انتخاب متقاضیان خریداران مسکن اجتماعی.
- دهخدا ،علی اکبر ، فرهنگنامه فارسی.
- راغب اصفهانی ،حسین (۵۰۲ ق)معجم مفردات الفاظ القرآن ، به کوشش ندیم مرعشی ،دارالکتاب العربی .
- رساله المحکم و المتشابه المعروف بتفسیر النعمانی ، قم ،دارالبشتری للمطبوعات .
- الرملی المصری الانصاری،شمس الدین محمدبن ابی العباس محمدبن حمزه ابی شهاب ، (۱۰۰۴ ق) نهایه المحتاج الی شرح المنهاج .چاپ مصر مکتبه مصطفی البابی الحلبی و اولاده ۱۴۰۶ ق.
- روحانی ،سید محمد صادق ،المسائل المستحدثه ،چاپ سوم ،قم ۱۳۹۸ق.
- زبیدی، محمد مرتضی، تاج العروس من جواهر القاموس ، به کوشش مصطفی حجازی ، دارالهدایه ، ۱۳۸۹ ق.
- زحیلی ،وهب، الفقه الاسلامی و الادله ، دارالفکر ۱۴۰۴ ق.
- زیلعی، فخر الدین عثمان ، بین الحقایق شرح کنز الدقائق ، طبع مصر ، ۱۴۰۶ م.
- الزرقاء مصطفی ، المدخل الفقهی العام،مطبعه الادیب،دمش ، ۱۹۶۷م.
- همو، مقاله ، دورالفقه والجتهاد فی حل المشکلات ،چاپ شده د رمجله رساله المعلم ،شماره ویژه به مناسبت سده پانزدهم هجری .
- زهدی المجنی ،محمد، محاسبه شرکات الاشخاص ، مکتبه الشرق.
- سبط ابن جوزی، یوسف، (۶۵۴ق)، ایثار الانصاف فی آثار الخلاف ،به کوشش ناصر علی ناصر خلیفی، قاهره، ۱۴۰۸ ق.
- سید مرتضی ،علی ، (۴۳۶ق)، الانتضار ،قم ، منشورات الشریف الرضی .
- سرخسی محمد (۴۹۰ ق) المبسوط ،چاپ قاهره ، مطبعه الاستقامه،۱۴۱۰ ق.
- السراج،رشدی،مجموعه القوانین الشرعیه ، مطبعه المحرم التجاریه ،یا فا،۱۹۴۴م.
- سغدی علی(۴۶۱ ق)، النتف فی الفتاوی ،به کوشش صلاح الدین فاهی ، بیروت،عمان ، ۱۴۰۴ق.
- سلجوقی محمود،نقش عرف در حقوق مدنی ایران، تهران، ۱۳۴۷ .
- سمرقندی،علاءالدین (۵۳۹ ق)، تحفه الفقهاء بیروت، ۱۴۰۵ ق.
- سمر قندی ،علاءالدین ،طریقه الخلاف بین الأسلاف، به کوشش علی محمد معوض و عادل احمد عبد الموجود ،بیروت ، ۱۴۱۳ ق.
- السنهوری ، عبدالرزاق ،مصادرالحق فی الفقه الاسلامی ، المجمع العربی الاسلامی،بیروت.
- همو، الوسیط فی شرح القانون المدنی، قاهره ،۱۹۵۲ م.
- شاطبی،ابراهیم ،(۷۹۰ ق)الاعتصام ، به کوشش سلیم بن عیدالهلالی، ریاض ،۱۴۱۲ ق.
- شافعی ،محمدبن ادریس ، (۲۰۴ ق)، الام ، به کوشش محمد زهری بخار ،بیروت ،دارالمعرفه ۱۳۰۹ ق.
- الشامی العاملی زین الدین (۹۶۵ ق) ،مسالک الافهام الی تنقیح شرایع الاسلام (چاپ سنگی).
- همو، الروضه البهیه فی شرح اللمه الدمشقیه ، (شرح لمعه)،بیروت، دارالعالم، ۱۴۱۶ ق.
- شربینی ، محمد الخطیب، مغنی المحتاج الی معرفه الفاظ المنهاج ،مصر ، مطبعه مصطفی البابی الحلبی واولاده ، ۱۴۱۱ ق.
- الشرف ، شرف بن علی ،رساله دکترا، الاجاره الوارده علی عمل الانسان ،دارالشرق ، جده ، الطبعه الاولی ،۱۴۰۰ ق.
- شها بی خراسانی، محمود،ادوارفقه ،چاپ وزارتخانه فرهنگ وارشاد اسلامی ، ۱۳۶۹ ش.
- شیخ مرعی ، ابن یوسف ، نهایه المنتهی ، طبع دمشق ، ۱۴۰۶ ق.
- شوکانی ، محمد ،(۱۲۵۰ ق)، السیل البحرار المتدقق علی حدائق الأ زهاره، به کوشش محمد ابراهیم زاید ،بیروت ، ۱۴۰۵ ق.
- شقره ،محمد ابراهیم ، مقاله الحکم الشرعی فی مساله الخلو ، بی تاریخ و بی نام و نشان از ناشر وچاپ .
- شهیدی ،مهدی ، مقاله تشکیل قرار داد بیع ، مجله تحقیقاتی حقوقی شماره ۱۰، ۱۳۷۱ ش.
- همو،پلی کپی حقوق مدنی دانشکده حقوق شهید بهشتی ۷۲-۷۱ش.
- شیبانی ، محمد بن حسن،(۱۸۹ ق)الجامع الصغیر ، بیروت،۱۴۰۶ ق.
- صنعانی ،عبدالرزاق (۲۱۱ ق) ، المصنف ، به کوشش حبیب الرحمان اعظمی ،بیروت ، ۱۴۰۳ ق.
- طباطبائی ،سید محسن ، مستمسک عروه الوثقی ، بی تاریخ .
- طریحی ، شیخ فخر الدین ، مجمع البحرین ومطلع المنیرین، چاپ المکتبه المرتضویه الاحیا الآثار الجعفریه ،۱۴۱۱ق.
- الطحطاوی الحنفی، احمد ،حاشیه علی الدر المختار، دارالمعرفه ، بالاوفست ،۱۳۹۵ ق.
- طوسی ، ابو جعفر محمد بن حسن(۴۶۰ ق)، الاستبصار فی ختلف من الاخبار ، به کوشش حسن موسوی خراسان، تهران ه ۱۳۹۰ ق.
- همو، تهذیب الاحکام فی شرح المقنعه ، به کوشش علی اکبر غفاری ، تهران، ۱۴۱۸ ق.
- همو، الخلاف ، چاپ تهران ،چاپخانه رنگین ،۱۴۲۳ق.
- همو،الفهرست ، به کوشش محمود دامیار،مشهد، ۱۳۵۱ ق.
- همو،المبسوط فی فقه الامامیه (چاپ سنگی )بدون شماره .
- همو، النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوی ،بیروت، ۱۳۹۰ ق.
- عاملی ،محمد جواد ، (۱۲۲۶ ق) مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلامه ،تهران، ( چاپ سنگی)
- عملیات بانکی بدون ربا ،اداره آموزش و مطالعات نیروی انسانی ،نشر بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران ، مرداد ۱۳۶۴ ش.
- العاملی ، شمس الدین محمدبن ملکی ، (شهید اول) (۷۸۶ ق) اللمعه الامشقیه فی فقه الامامیه به کوشش مروارید ،تهران ، ۱۴۰۶ ق.
- علامه طباطبائی ،سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ بیروت ، ۱۴۲۰ ق.
- عبدالله ، عبد العزیر ، معلمه الفقه المالکی ، دارالمغرب الاسلامی ۱۴۰۳ ق.
- غزالی ،محمد، (۵۰۵ ق) ، الوجیز فی فقه الامام الشافعی، بیروت ،۱۳۹۹ق.
- همو، الوسیط فی المذهب ،به کوشش حمید محمود ابراهیم ،دارالسلام ، ۱۴۱۷ ق.
- غنیمی ، عبد الغنی ( ۱۳ ق ) الباب فی شرح الکتاب ، به کوشش محمودامین نواوی ، بیروت ، ۱۴۰ ق .
- فاضل الدبو ،ابراهیم ، حکم الشریعه فی بدل الخلو (السرقفلیه )، کنگره فقه اسلامی در جده .
- فاضل مقدار یسوری ( ۸۲۶) کنز العرفان فی فقه القرآن ، به کوشش محمد باقر بهبودی ، تهران ، ۱۳۴۳ ق.
- فیومی ، احمد، المصباح المنیر، قاهره ، ۱۳۲۵ق.
- فیروز آبادی شیرازی، ممد بن یعقوب ، قاموس اللغه ، چاپ تبریز ، ۱۲۸۹ ق.
- فیض ، علیرضا ، مبانی فقه و اصول ، دانشگاه تهران ، سمت ۱۳۶۳ ش.
- قانون نامه حموربی ، ضمن سوریا و قصه الحضاره ، و دیع بشور ، جزء ۱ ، قسم ۲ ، صح ۲۴۶ -۲۲۶ ، بیروت ، ۱۹۸۹ ق.
- قانون عملیات بانکی بدون ربا، مصوب ۸ شهریور ۱۳۶۲.
- قانون موجر و مستأجر ۱۳۵۶ .
- قانون موجر و مستأجر ۱۳۳۹.
- قانون موجر و مستأجر ۱۳۶۲.
- قانون مدنی ۱۳۱۷ .
- قدوری ،احمد( ۴۲۸ ق)، مختصر همراه الباب عنیمی .
- قرشی ،علی اکبر ،قاموس قرآن، چاپ دارالکتاب الاسلامیه .
- قفال ، محمد، حلیه العلماء فی معرفه مذاهب الفقهاء، به کوشش یاسین احمد ابراهیم داردکه ،عمان ، ۱۹۸۸ م .
- کاتبی ، حسین قلی ، فرهنگ حقوق فرانسه فارسی ،تهران ، شرکت سهامی طبع کتاب ، ۱۳۵۱ ش.
- کاتوزیان ،ناصر ،حقوق مدنی ،دوره عقود معین ، ج ۴-۱ ،تهران ،انتشار چاپ سوم ، ۱۳۷۴ ش .
- همو، قواعد عمومی قراردادها، ج ۵-۱ ،تهران، انشرات مدرس چاپ ششم ۱۳۷۴ ش.
- همو، قانون مدنی در نظم حقوقی کنونی ، تهران ،نشر دادگستر ، چاپ اول ، ۱۳۷۷ش
- همو، حقوق مدنی،عقود معین ،ج ۱ ، معاملات معوض وعقود تملیکی ،چاپ انتشار ، ۱۳۷۱ ش .
- همو، نظریه عمومی تعهدات ،تهران، نشر یلدا ، چاپ اول ، ۱۳۷۴ .
- کاشانی حنفی ، علاء الدین ،ابوبکر مسعود،( ۵۸۷ ق )، بدائع الصنایع فی ترتیب اشرایع ، چاپ مصر مطبعه الجمالیه، ۱۳۲۰ ق.
- کاشانی ، ملا محسن فیض ، مفتاح الشرایع ، تهران، چاپ مجمع الذخائر الاسلامیه ، ۱۴۱۳ ق.
- کشاورز، بهمن، سرقفلی، نشر کشاورز، ۱۳۸۲.
- کرکی ، نور الدین علی بن حسین، (محقق کرکی – محقق ثانی) (۹۴۰ ق)، جامع المقاصد فی شرح القواعد ،قم .
- تحقیق موسسه آل بیت ،احیاء الاتراث ، ۱۴۱۰ ق.
- کلینی ، محمد ، (۳۲۹ ق)، الکافی ، به کوشش علی اکبر غفاری ، تهران ، ۱۳۶۷ ش .
- کوفی ، محمد بن سلیمان ، المنتخب ، صنعاء، ۱۴۱۴ ق.
- ماوردی ، علی (۴۵۰ ق) ، الاحکام السلطانیه والولایات الدینیه ،بیروت ، ۱۴۵۰ ق .
- همو، الحاوی الکبیر فی فقه مذهب الام الشافعی ( شرح مختصر المزنی )به کوشش علی محمد معوض ،بیروت ، ۱۴۱۴ ق .
- متین دفتری ، احمد، آئین دادرسی مدنی ، چاپ اول ، تهران، ۱۳۲۴ ش .
- محمدی ، ابوالحسن ، قواعد فقه ، نشر یلدا۰مبانی استنباط حقوق اسلامی ، ۱۳۶۲ ش.
- محمدی، محمد، (درشهری) میزان الحکم ،مکتب الاعلام الاسلامی ، ۱۳۶۲ ش .
- مرداوی ،علی ،( ۸۸۵ ق )، الانصاف فی معرفه الراجح من الخلاف علی مذهب الامام المسبجل احمد بن حنبل ، قم ، چاپ دارا احیاء التراث العربی ، ۱۴۱۶ ق.
- مرغیانی ، علی ، (۵۹۳ق) ، الهدایه شرح بدایه المبتدی، قاهره ، کتابخانه مصطفی بابی حلبی و اولاده .
- معین ،محمد ، فرهنگ فارسی،چاپ امیر کبیر .
- مزنی ،اسماعیل ( ۲۶۴ ق ) مختصر ، بیروت ،دارالمعرفه .
- مسندزیدین علی( ۱۲۲ق)، بیروت منشورات دار مکتبه الحیاه.
- مفید ،محمد، (۴۱۳ ق )، المقنعه ،قم ، ۱۴۱۰ ق.
- مکارم شیرازی ،ناصر ،تفسیر نمونه مدرسه امیر المومنین ، ۱۳۷۰ ش.
- همو، القواعد الفقهیه ،قم ، ۱۴۱۱ ق.
- منصور باالله ، قاسم (۱۱ق ) ، الاعتصام بحبل الله المتین ، صنعاء کتابخانه الیمن کبری.
- موید بالله ، احمد (۴۱۱ق) ، شرح التجرید فی فقه الزید یه ، دمشق ، ۱۴۰۵ ق.
- موسوی شهری ،سیدمهدی، اجاره به شرط تملیک ،تهران، دانشگاه شهید بهشتی ،۱۳۶۰ ش .
- موسوی بجنوردی ،میرزا حسن ، القواعد الفقهیه ،منشورات مکتبه بصیرتی ، قم ، چاپ دوم .
- نجفی ،محمد حسن ، صاحب جواهر ، جواهر کلام فی شرح شرائع الاسلام ،تهران ، دارالکتب اسلامیه ، ۱۳۹۲ ق .
- نظام ، ابراهیم ،الفتاوی الهندیه فی مذهب الامام الاعظم ابی حنیفیه النعمان ، بیروت ،۱۴۰۶ ق.
- نووی ،یحیی(۶۷۶ ق ) ، تحریر الفاظ التنبیه أولغه الفقه ، به کوشش عبدالغنی دختر ، دمشق ، ۱۴۰۸ ق .
- همو، روضه الطالبین ، المکتب الاسلامی ،بیروت ، ۱۳۸۶ ق .
- محمود، نمر و عبدالمعظم محمود، الاصول العلمیه و العلمیه فی محاسبه الشرکات ، دارالنهضه العربیه ،مصر .
- ونشریسی ،احمد ، (۹۱۴ ق )، المعیار المعرب والجامع المغرب عن فتاوی اهل افریقا و الاندیس و المغرب ، به کوشش دکتر محمد حجمی ، نشر وزاره الوقاف والشوون الاسلامیه للملکه المغربیه ، ۱۴۰۱ ق .
- همو، ایضاح المسالک الی قواعد الامام ابی عبید الله مالک به کوشش صادق غریانی ،طرابلس ، ۱۴۰۱ ق.
- یزدی ،محمد کاظم ،العروه الوثقی ،تهران، دارالکتب الاسلامیه ، ۱۴۱۷ ق .
