تعداد صفحات: ۲۴۵ قابل ویرایش
باور ما این است که امروز در شرایط حساسی از موقعیت تاریخی و سیاسی خود قرار داریم . اسلام بار دیگر در صحنه حیات اجتماعی خود جلوه نموده و با قامتی استوار وارد عرصه جامعه ، برای ارائه جامعه دینی و هدایت اقشار شده است . جهانی در انتظار مطالعه و ارزیابی و در نتیجه داوری راجع به اجرای تعالیم اسلام است . نیک وبد اجرای آن مربوط به ما ، ولی در داوری به حساب اسلام می آید و در نهایت یا موجب رشد و تعالی اسلام ناب محمدی (صلی الله علیه و آله) است و یا سبب خدشه دار شدن آن در اذهان . تا ما چگونه موضع و اقدامی داشته باشیم .
تلاشی که برای تدوین این اثر بر عهده گرفته و متعهد به انجام رساندن آن شده ام کوششی است صادقانه و خالصانه ، بدان امید که موجب هوشیاری و بیداری بیشتر گردیده و اقشار جامعه را در طی طریق کمک کار باشد. بیش از هر چیز تمایل دارم موجباتی برای حرکت های آگاهانه ایجاد شود افتادگان در گرداب فجایع نجات یابند و ناظران و عابران، خود روزی به دام گرفتار نیایند و همچنین هدف این است که که با ذکر مباحثی بتوانیم تا سر حد ممکن در مسیر تفکر و بیداری گام بر داریم .
بیان و طرح مسئله
ازدواج موقت موضوعی است که به عنوان پایان نامه خود برگزیدم و تلاش کردم تا با بررسی فلسفه تشریع این حکم الهی و جستجو در نظرات موافقین و مخالفین آن ، اثری خلق کنم که پایه های آن بر منطق و برهان استوار باشد . طرحی نو در پردازش این مسأله به شمار آید و بر اسلوبی تازه بنا گردد تا بتواند پرده باور خواننده را تکان دهد و فروغی از حقیقت را به جان او بتاباند .
تحقیق در باره این موضوع شایان توجه و در خور تأمل بسیار است و شکافتن عالمانه آن حقایقی را در جهت رفع بعضی از شبهات در این خصوص و پاره ای از مشکلات جوامع کنونی آشکار خواهد نمود .
تجزیه و تحلیل این قضیه مدلّل خواهد ساخت که آیا تحکیم مبانی آن به مقتضای فطرت و منافع جامعه بشری است یا نه ؟ وآیا مخالفت با آن موافق مصلحت و اساس مدنیت تلّ۰قی خواهد شد ؟ و اینکه آیا رواج آن بنای زندگی زناشویی را در آستانه تزلزل وفضیحت قرار خواهد داد یا خیر ؟
آیا این عنوان دامن قداست ازدواج را لکه دار و پیکره ارزشمند آن را جریحه دار می سازد ؟ آیا جملات مخالفین و موافقین یا جبهه گیری تند برخی روشنفکران و مشاجرات رد و بدل شده بین این دو گروه ناشی از تعصبات خشک و بی روح، یا به گونه ای علمی و همراه با دلیل و برهان بوده است ؟
در تمامی قوانین و در تمام شرایع و ادیان بر اجرای سنت زناشویی تأکید شده است . اسلام لباس زواج را برای بندگان ، لباس سکون و آسایش معرفی نموده و تصریح می کند که بشر بدین وسیله می تواند رنج زندگی را تقلیل دهد و در میان گرد بادهای فتنه و طوفانهای سخت عرصه حیات و مبارزات بقا ، در سایه مودت و رأفت کانون گرم خانواده، غبار اندوه و خستگی را از سیمای خویش بزداید .
آیه شریفه : وَ مِن آیاتِهِ اَنْ خَلَقَ لَکُم مِنْ اَنْفُسِکُمْ اَزْواجاً لِتَسْکُنُوا اِلَیْها وَ جَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّهً وَ رَحْمَهً اِنَّ فی ذلِکَ لایاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ .۱
از این آیه استفاده می شود که نتیجه زواج ، دوستی ، مودت ، رحم و وفاق است و منظور از آن در شئون مختلف تناسل ، توالد و تکامل می باشد که همه اعضای خانواده به عنوان یک اجتماع کوچک و اولیه در کنار یکدیگر به کمالات روحی و جسمی برسند ، این زواج نیاز به انعقاد پیمان خاص زوجین دارد . شاهین سعادت در آسمان این عقد و پیمان به پرواز در می آید و چون از این حریم خارج شود و خود را از بند عقد رها سازد و به لاقیدی و هرزگی در میدان هوی هوس بتازد تیشه به ریشه سعادت طرفین و اجتماع زده و اساس خانواده و بنیان جامعه را واژگون خواهد نمود .
در مورد نکاح و اقسام آن و کیفیت و چگونگی عقد در فصل مربوطه بحث و استدلال خواهد شد. آنچه در این مقام شایان ذکر است این مطلب می باشد که سالیان درازی است که تبلیغات بیگانگان بر روی ازدواج موقت به عنوان بخشی از فرهنگ شیعه متمرکز شده است و معدودی دوستان نا آشنا و غافل هم از درون با آنان همنوا شده اند و ساز مخالفت با این حکم الهی را زده اند ، در حالی که نباید تحت تاثیر این امواج ، ازدواج موقت را محکوم کرد . بلکه با مقایسه دقیق میان نتایج شوم بی بند و باری های اخلاقی در جهان و آثار اجتماعی ازدواج موقت (که راه حل توصیه شده اسلام است و نه تنها اسلام بلکه بزرگان و علمای ادیان الهی و غیر الهی این چنین نسخه ای در بعضی موارد پیچیده اند) در صدد بررسی و تبیین قوانین صحیح و همه جانبه و پیاده کردن این سنت پیامبر (صلی الله علیه و آله) در جامعه باشیم .
قاضی لیندزی که سالیان متمادی مامور دادگاه دنور بوده و در این مقام فرصت مشاهده حقایق زیادی داشته ، پیشنهاد می کند که ترتیبی به نام « ازدواج رفاقتی» داده شود . این مطلب را «استاد مطهری» بنقل از کتاب «زناشویی و اخلاق»« راسل» ذکر می نماید ۱ . «ویل دورانت» هم در کتاب« لذات فلسفه» به این مورد اشاره داشته است ۲ . بر این اساس خود غربی ها هم به ضرورت یک نوع ازدواج موقت رسیده اند و اینکه این نوع ازدواج به مراتب برای ساماندهی معضلات اخلاقی و مفاسد اجتماعی مناسب تر است . پس در نتیجه باید گفت که طرح ازدواج موقت از سوی دین مبین اسلام یک راهکار مناسب بلکه شایسته برای رفع یک سلسله از نیازها و مشکلات اجتماعی است .بدیهی است هر طرحی در ظرف زمانی و مکانی خود مورد استفاده قرار گرفته و تعریف می شود. شکل به کارگیری این طرح در تمامی جوامع یکسان نیست . در واقع باید برحسب فرهنگ ملل مختلف و پیش فرض های متفاوت به لحاظ تمامی ابعاد حقوقی ، اجتماعی ، انسانی به عنوان یک راهکار ثانویه از آن در جهت سعادت استمداد جست . نه اینکه اجازه داده به صورت ابزاری برای توسعه شهوترانی و جایگزینی و نفی ازدواج دائم و مسئولیت پذیری زن و مرد در آید.
آنگاه مشخص خواهد شد که کدام مسیر بهتر و شایسته تر است ؟ راه ارتباط آزاد که مورد نفرت پروردگار متعال است یا روشی را که خداوند به عنوان یک مسیر مستقیم بی خطر و همراه با دوری از گناه برای بشر معین فرموده است .
سوء استفاده های تأسف بر انگیز بعضی از متمکنین عیاش از این قانون مقدس در طول تاریخ اجتماعی اسلام ، قابل انکار نیست. آنان با تکیه بر امکانات مالی خویش این تمهید حقوقی را بر خلاف مبانی اخلاقی و اجتماعی آن بکار برده اند . باید توجه داشت که از هر قانونی می توان به شکلی بهره برداری نا مناسب کرد و کاربرد غلط یا میانبر زدن نشانگر نقص قوانین نمی باشد .
من در پی انکار سوء استفاده های بعضی از مترفین ذوّاق از این سنت مقدس ، در طول تاریخ جوامع اسلامی نیستم . بلکه غرض آن است که روشی را که شارع مقدس برای مهار طوفان جنسی در دوران بحران و نقطه فوران غرایز جنسی برای گریز از فحشا معرفی نموده است بشناسیم . راهکار منطبق بر وحی و فطرت را با فرمول فرنگی تطبیق و مقایسه کنیم و منصفانه انتخاب نمائیم. این ممکن نیست مگر با شناخت صحیح و اصولی از متعه و قوانین شرعی و حقوقی آن و درک مقتضیات زمانی . بر همه مبرهن است با استفاده از روش های غیر ازدواج در دراز مدت کنترل و هدایت غریزه جنسی ممکن نیست . برنامه هایی مثل ورزش ، روزه داری ، پرهیز از غذاهای محرک ، کاهش هم صحبتی با جنس مخالف ، همگی موقتی هستند. آیا می شود با موعظه و پند ، روح رهبانیت را به طور موقت تزریق کرد و اگر چنین امری ممکن باشد آیا طبیعت بشر خواهد پذیرفت ؟
اگر پاسخ منفی است در این صورت یا باید قانونگذار آن را نادیده بگیرد و بشر را به حال خود واگذارد ، یا سکوت اختیار کرده و با غفلت در این خصوص، موجبات ارضاء غیر انسانی و غیر شرعی غرایز و ایجاد کمونیسم جنسی و تباهی نسل و فحشا و مفاسد بی شمار زیان باری که در این بخش نمی گنجد را فراهم کند و یا آنکه با پیش بینی و مقرر ساختن قالبی قانونی و ویژه این غرایز سرکش را کنترل و نهادینه کند .
ازدواج موقت قالب محدود کننده ای است که شرع انور اسلام برای این گره کور منظور داشته است . با امعان نظر در شرایط و احکام نکاح دائم و متعه و تفاوت آنها این نکته به ذهن می رسد که در ازدواج موقت از لحاظ امکان پیش بینی شرایط ، آزادی بیشتری وجود دارد. لذا با توجه به دشواری های اقتصادی که در راه تشکیل خانواده و ازدواج دائم همیشه وجود داشته و به خصوص در عصر حاضر بیشتر شده، نباید تحت تأثیر فرهنگ بیگانه نکاح منقطع را محکوم ساخت و یا آن را به عنوان نهادی شرم آور تلقی نمود. بلکه شایسته است از طریق روشن نمودن اذهان جامعه به این راهکار ارزشی اسلام، به عنوان یک حکم اضطراری که در صدد درمان عمومی جامعه است نظر شود.و با شناسایی موارد لزوم و با اعتقاد به اینکه مبنای قوانین اسلامی در مرحله تشریع و قانونگذاری از جامعیت و اعتدال و همه سو نگری برخوردار است ، در مرحله عمل و اجرا هم باید به دقت باید مرز تعادل و جامع نگری در آن حفظ شود ، تا هم قوام و دوام حکم الهی تضمین و هم سلامت فرد ، جامعه و خانواده تامین شود. و این حکم متین از فتنه و دسایس دشمنان و انسانهای سود جو در امان باشد و به تعبیر قرآن « وَ کَذلِکَ جَعَلْنا کُمْ اُمَّهً وَسَطاً لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَی النّاسِ وَیَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهیداً» همان گونه که منع یک حکم الهی بدعت و محکوم به انحراف است از طرف دیگر ترویج یک حکم بدون در نظر داشتن موازنه و مقتضیات زمانی و مکانی نسبت بدان محکوم است . بر فرض محال اگر متعه در اسلام بدون هیچ قید و شرطی ، از اباحه مطلق برخوردار باشد، توجه کامل دین نسبت به حفظ ارزشها ، کرامت انسان ، مصلحت خانواده ، سلامت جامعه ، اهمیت نکاح دائم و پایداری نظام خانواده ، حفظ آبرو و حیثیت افراد و ابزاری نبودن زن ، اهمیت شخصیت و شرافت او و بسیاری از علل و عوامل دیگر به ما اجازه نمی دهد که به راحتی بعضی از احکام را به گونه ای عمومی و سهل الوصول جلوه دهیم که بابی برای اتهام و استهزاء به سوی این شریعت کامل و یا نسبت به مسلمین بگشائیم .
علاوه بر این توجه به این که بنیان بیشتر احکام اسلام بر اساس عدالت اجتماعی و حفظ عفاف ظاهری است ، به تحقیق جواز و اباحه متعه در اسلام به این صورت نیست که به موجب این حکم ، موازنه بین قوانین و حفظ تعادل در نظام زندگی فردی و اجتماعی انسانها دچار تزلزل گردد. در جامعه ای که حتی الفاظ مورد سوء استفاده قرار می گیرد و به نام آزادی یا سهولت در دین ، ستر و عفاف ، حریم ها و حرمت ها مورد تعرض قرار می گیرد ، راهکار متعه ممکن است راه علاج و درمان واقعی نباشد بلکه ، چراغ دادن به دست ذواقانی باشد که برای هوسرانی خود دنبال ابزار مناسب می گردند و مصداق: چو دزدی با چراغ آید گزیده تر برد کالا .
سرنوشت حکم متین « ازدواج موقت » در طول حیات اسلام ، همواره دستخوش تحولاتی بوده ، گاه تحریم، مورد تردید و تعرض و گاه مورد حمایت و تأیید واقع گردیده است .
بعضی با طعن و تمسخر بدان تاخته و عده ای با برداشت گزینشی بدان پرداختند . در این میان مانند سایر مسائل فقط تبیین و تشریح جایگاه این حکم از سوی ائمه معصومین علیهم‌‌‌السلام پرده ابهام را دریده و حقیقت قانون گذاری و جعل آن را بیان نموده است ، لذا در عین تثبیت و حمایت از حکم خدا ، گاهی نسبت به بعضی از افراد آن را تحریم و در مواضعی خاص منعی جدی نموده اند و شرایط و مصادیق حکم را بدون ابهام بیان داشته اند .
بنابراین چاره اندیشی در روش تحقیق مرا بر آن داشت که در طرح موضوعی چون « ازدواج موقت » که قابلیت طرح و ارزیابی در ابعاد و جایگاه مختلف را داراست، هرگز التقاط یا ایجاد ابهام در موضوعات نکنم به همین دلیل گاه ، به ازدواج موقت از دیدگاه شیعه نظر دارم و در کنار آن منزلت تاریخی و سیاسی آن و علت تحریم خلیفه دوم مورد نظر است گاه در مقام تفکیک مواضع تاکید، از مواضع تحریم آن از سوی ائمه معصومین علیهم‌‌‌السلام و به بیان نوع حکم به عنوان حکم اولیه و یا ثانویه می پردازیم،گاه در مقابله با ابتذال فرهنگ غرب و آزادی جنسی و عوارض آن متعه را طرح می کنم و گاه به عنوان یک راهکار اضطراری در حل معضل یک جوان در نهایت حکم خاص برای پیشگیری و از هم پاشیدگی نظام خانواده ، در تمامی این موضوعات از یک دریچه به متعه و قوانین آن نگریستن خطاست .تأکید و یا تبیین در یک جهت نباید موجب تأیید در سایر جهات شود . به هر حال انگیزه من در این رساله نه با هدف هدایت افکار و تشویق بر استقبال از آن ، بدون توجه به مسائل جانبی ، و نه نفی این حکم الهی و متقن نسبت به جایگاه واقعیش و همراهی با مخالفین آن است، از آنجائی که اغلب طرح نسنجیده این موضوع تبدیل به یک سوژه تبلیغاتی می شود و ابهام در ارائه آن موجب برداشت های گزینشی و یا دستاویزی برای انسانهای مغرض می گردد . لازم است در تبیین « ازدواج موقت » از مناظر مختلف به دیده تحقیق نگریست و از هر گونه تعصب ،پیش داوری ، افراط و تفریط در نگرش پرهیز نمود .
آنچه که از نگاه یک مسلمان آگاه در مکتب شیعه مورد توجه است دقت در مصالح و مفاسد نسبت به احکام وضعی و تکلیفی و مبانی تعقلی آن به ویژه نسبت به مسائل اجتماعی و غیر عبادی است .
بنابراین لازم است توجه داشت که اگر پردازش ها به دیده تحقیق و کاوش اساسی و منطقی صورت نگیرد ، هم به لحاظ شرعی و هم به لحاظ اجتماعی و تاریخی باید پاسخگو باشیم .
علاوه بر این اگر این تضارب آراء به صورت حساب شده نباشد ، این فقط یک حکم نیست که زیر سؤال می رود ، بلکه دین خدا و شریعت، مورد تعرض قرار می گیرد . که این امر بدون شک نا بخشودنی است و قرآن کریم مکرر با آیاتی چون « وَ لا تَتَّخِذُوا ایاتِ اللهِ هُزُواً»۱ به انسانها هشدار می دهد : مبادا آیات خدا دستاویز مطامع شما شود.
پس ترویج موضوعاتی از این قبیل بدون لحاظ شرایط زمانی و مکانی ، مواضع اختیار و اضطرار و بدون توجه به وضعیت اخلاقی و اجتماعی جامعه ، بدون تحلیل روانشناسی و جامعه شناسی کافی و عدم دقّت به تضمین حقوقی و قانونی آن ، شاید نه تنها گره ای را نگشاید ، که در آینده ای نه چندان دور با مشکلات و معضلات جدیدی مواجه شده که مهار آن دیگر به سادگی مقدور نباشد .
پیشگفتار
باور ما این است که امروز در شرایط حساسی از موقعیت تاریخی و سیاسی خود قرار داریم . اسلام بار دیگر در صحنه حیات اجتماعی خود جلوه نموده و با قامتی استوار وارد عرصه جامعه ، برای ارائه جامعه دینی و هدایت اقشار شده است . جهانی در انتظار مطالعه و ارزیابی و در نتیجه داوری راجع به اجرای تعالیم اسلام است . نیک وبد اجرای آن مربوط به ما ، ولی در داوری به حساب اسلام می آید و در نهایت یا موجب رشد و تعالی اسلام ناب محمدی (صلی الله علیه و آله) است و یا سبب خدشه دار شدن آن در اذهان . تا ما چگونه موضع و اقدامی داشته باشیم .
تلاشی که برای تدوین این اثر بر عهده گرفته و متعهد به انجام رساندن آن شده ام کوششی است صادقانه و خالصانه ، بدان امید که موجب هوشیاری و بیداری بیشتر گردیده و اقشار جامعه را در طی طریق کمک کار باشد. بیش از هر چیز تمایل دارم موجباتی برای حرکت های آگاهانه ایجاد شود افتادگان در گرداب فجایع نجات یابند و ناظران و عابران، خود روزی به دام گرفتار نیایند و همچنین هدف این است که که با ذکر مباحثی بتوانیم تا سر حد ممکن در مسیر تفکر و بیداری گام بر داریم .
مجموعه ای که در پیش رو دارید اثری است کوچک و نا چیز شامل مباحث ، مقالات ، نوشته ها ، و بررسی ها و مطالعات و بررسی های انجام شده در رابطه با زن ، ازدواج و خانواده که به تدریج طی چندین ماه به سلک و نظمی معقول در آوردم و به اینصورت تدوین و تقدیم می شود .
برای تدوین این اثر مباحث بسیاری را از نظر گذراندم . نظرات موافق و مخالف فراوانی را مورد مطالعه قرار دادم . در مواردی که دامنه تضادها و تباین فکری وسیع بود به اندیشه و تفکر پرداختم و کوشیدم مسأله مورد اختلاف را به دور از اعمال تعصب و تقلید کور مورد بررسی قرار دهم و جانبداری بی منطق را از خود دور سازم و بدین سان در جمع بندی به همین نتیجه رسیدم که نگاشتم .
من به این نکته معترفم که آدمی به هر میزان که بخواهد قادر نخواهد بود خود را از همه باورها ، دیده ها ، شنیده ها ، خوانده ها و فرهنگ پذیری ها دور دارد و چه بسا که باوری شخصی را در قالب دانشی و یا مذهب مورد اعتقادی به خورد دیگران دهد و من هم چون دیگران مدعی تبرئه خویش از این جریان نیستم. ولی این اطمینان را می دهم که بیشترین هوشیاری و دقت را بکار بردم تا نقش و نفوذ عوامل فوق را در حین نگارش و نتیجه گیری به حد اقل برسانم و هرگز خواسته های خود را به نام اسلام و علم ارائه ندهم.
سعی من در نگارش و تدوین این مجموعه آن است که از حقیقت دفاع کنم و نه تعصبی را در قالب حق متجلی سازم تلاش می کنم حقیقت و ماهیت واقعی حکم الهی را مدلّل سازم .
آری به این نکته نیز واققفم آنجا که قلم در دست زنان باشد رأی و نوشته شان کم و بیش رنگ زنانه پیدا خواهد کرد و در آن صورت ممکن است جای برخی از هست ها و باید ها تغییر نموده و ره آوردهای فکری ، صورتی سلیقه ای یابند. این نوشته ها اثری علمی و تحقیقی نبوده بلکه بیشترگویای خواسته ها ی درونی می باشد تا اثری برای عرضه یک حقیقت و بجای درمان بر صفرا خواهد افزود .
من با استمداد از عنایات الهی سعی داشته و دارم از اینگونه تخلفات به دور باشم . بدین سان این اطمینان برای خوانندگان این اثر باشد که این داوری و رأی و نظر ، بیانی نشأت گرفته از یک منطق بی طرف و جویای حقیقت بوده و از پندار گرائی و تعریف ها و تکذیب های بی حساب به دور می باشد .
در خاتمه از قصور در ادای حق مطلب عذر می خواهم و از خالق هستی توفیق بندگی و رسیدن به رضوان الهی را مسئلت دارم .
این رساله در ۴ بخش تدوین و در هر بخش به یک جنبه موضوع پرداخته شده است
بخش اول : مباحث تاریخی
بخش دوم : مباحث فقهی
بخش سوم : مباحث حقوقی
بخش چهارم : مباحث اجتماعی
منابع و ماخذ :
- قرآن کریم
- نهج البلاغه ، سید رضی ، شرح نهج البلاغه ، عبدالحمید بن هبه الله ابن ابی الحدید ، قم ، مکتبه المرعشی ، ۱۴۰۴ هـ ق.
- آراد . دکتر علی ، مهر ، تاریخچه ،ماهیت و احکام آن ، ۱۳۴۱ .
- آلوسی ، محمدبن عبدالله ، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم ، مطبعه الکبری المیریه مصر .
- ابن اثیر . مجدالدین الاجزری ، النهایه فی غریب الحدیث و الاثر ، دارالکتب العلمیه ، بیروت ۱۴۱۸.
- ابن احمد بن علی . ابومجد ، لولا نهی العمرمازنی الاشقی ، بیروت ۱۴۱۸ .
- ابن حجر العسقلانی . شهاب الدین ، فتح الباری فی شرح البخاری ، دارالمعرفه ، بیروت ۱۳۰۰ هـ .ق .
- ابن حزم اندلسی . ابن محمد علی بن سعیدبن ، المحلی بالآثار ج ـ ۹ ، دارالفکر .
- ابن رشد قرطبی اندلسی . محمد بن احمد بن محمد بن احمد ، بدایه المجتهد و نهایه المقتصد ، دارالفکر ۱۴۱۵.
- ابن سلمه . احمد بن محمد بن سلمه بن عبدالملک بن سلمه الازدی ، شرح معانی الآثار ، دارالکتب العلمیه ، ۱۴۱۶ هـ .
- ابن طاووس . رضی الدین ابی القاسم علی بن موسی بن جعفر بن محمد ، کشف المحجه لثمره المهجه ، مطبعه الحیدریه فی النجف ، ۱۳۷۰ ، هـ ق.
- ابن قدامه. ابی محمد بن احمد بن محمد ، المغنی ، دارالکتاب العربی .
- ابن خلکان ، وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان ،طهران ۱۲۸۴ق .
- ابن کثیر قرشی دمشقی . اسماعیل ، تفسیر القرآن العظیم .
- ابن ماجه . محمد بن یزید القزوینی ، سنن ابن ماجه ، دارالفکر بیروت .
- ابن منظور الافریقی المصری . جمال الدین محمد بن مکرم ، لسان العرب ، نشر ادب الحوزه ۱۴۰۵ هـ .
- ابن همام صنعانی . عبدالرزاق ، المصنف ، بیروت ، مجلس العلمی .
- امام احمد بن حنبل ، مسند ج ـ ۴ ، دارالصادر ، بیروت .
- اسکندری راز لیقی. دکتر منصور ، رساله الولایات فی النکاح ، تهران ، موسسه فرهنگی هنری بشیر علم و ادب ، ۱۳۸۰.
- اصفهانی . ابی القاسم الحسین بن محمد معروف به راغب اصفهانی ، محاظرات الادباء .
- ابوالفرج اصفهانی. علی بن الحسین ، الاغانی ، بیروت ،دارمکتبه حیاه ۱۹۷۱.
- امامی . دکتر سید حسن ، حقوق مدنی ، دانشگاه تهران ۱۳۳۵.
- امینی .علامه عبدالحسین احمد النجفی ، الغدیر فی الکتاب والسنه و الادب ، دارالکتاب العربی ۱۳۹۷ هـ ق .
- انصاری . شیخ مرتضی ، کتاب النکاح ، موسسه الهادی قم ۱۴۱۵.
- انصاری القرطبی .محمد بن احمد ، الجامع لاحکام القرآن . دارالحیاء تراث العربی بیروت ۱۴۰۵.
- بخاری جعفی . محمد بن اسماعیل بن ابراهیم بن المغیره بن بردزیه ،صحیح بخاری با شرح سندی، دارالفکر بیروت ۱۴۰۱.
- بیهقی . احمد بن حسین ، السنن الکبری ، دارالفکر .
- ترمذی ، محمد بن عیسی بن سوره ، سنن ترمذی ، دارالفکر .
- ثعالبی . عبدالرحمن بن محمد بن مخلوف ابی زید الثعالبی المالکی ،تفسیر الثعالبی المسمی بالجواهر الحسان فی تفسیر القرآن، داراحیاء التراث العربی ،بیروت .
- جزیری . عبدالرحمن ، الفقه علی المذاهب الاربعه ، بیروت دارالثقلین ۱۴۱۹ ق .
- جصّاص. احمد بن علی الرازی ،احکام القرآن ، دارالکتب العلمیه ، بیروت ۱۴۱۵ .
- حرعاملی . شیخ محمد بن حسن ،وسایل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه ، موسسه آل البیت لاحیاء تراث ، ۱۴۱۴.
- حلبی. حمزه بن علی بن زهره ، قسم الفروع غنیه النزوع الی علمی الاصول و الفروع ، انتشارات اعتماد ، قم ۱۴۱۷.
- حلی . ابی جعفر محمد بن منصور بن احمد بن ادریس حلی ،السرائر الحاوی لتقریر الفتاوی ، نشر اسلامی ، ۱۴۱۰ هـ . ق .
- حلی . الحسن بن یوسف بن المطهر الاسدی ، علامه حلی ، مختلف الشیعه فی احکام الشریعه ، انتشارات مؤسسه نشر اسلامی ، ۱۴۱۲ .
- حلی . الحسن بن یوسف بن المطهر الاسدی ، علامه حلی ، ارشاد الاذهان الی احکام الایمان ، مؤسسه نشر اسلامی ، ۱۴۱۰.
- حلی . الحسن بن یوسف بن المطهر الاسدی، قواعد الاحکام فی معرفه الحلال و الاحرام ، موسسه نشر اسلامی ، ۱۴۱۳ هـ. ق.
- حلی . فخرالمحققین محمد بن حسن بن یوسف بن المطهر حلی (پسرعلامه حلی) ، ایضاح الفوائد فی شرح اشکالات القواعد ، مطبعه علمیه قم ، ۱۳۸۷ هـ . ق.
- حلی . نجم الدین ابن القاسم جعفر بن الحسن ، المحقق الحلی ، المعتبر فی شرح المختصر ، موسسه سید الشهدا ، ۱۳۶۴ هـ .ش.
- حلی . نجم الدین ابن القاسم جعفر بن الحسن ، محقق الحلی ، الرسائل التسع ، کتابخانه آیه ا… مرعشی ، ۱۴۱۳ .
- حلی . نجم الدین ابن القاسم جعفر بن الحسن ، محقق حلی ، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام ، انتشارات استقلال ۱۴۰۹ هـ .
- حلی . نجم الدین ابن القاسم جعفر بن الحسن ، محقق حلی ،المختصر النافع فی فقه الامامیه ، الدراسات الاسلامیه ، فی موسسه البعثه ۱۴۰۲ هـ .ق.
- حنبل . امام احمد بن حنبل ،مسند.
- خازن . علی بن محمد ، تفسیر الخازن ، لباب التأویل فی معانی التنزیل ،دارالفکر بیروت .
- خمینی. امام روح الله الموسوی ،تحریر الوسیله ، الآداب فی نجف الاشرف ۱۳۹۰.
- الخوری الشرتونی البنانی ، اقرب الموارد فی فصح العربیه و الشوارد ، قم ، مکتبه آیه الله مرعشی نجفی ، ۱۴۰۳ هـ . ق .
- دورانت . ویل ، لذات فلسفه ،ترجمه عباس زریاب خویی ،نشر اندیشه ، تهران ۱۳۵۴ ش.
- دورانت . ویل ، تاریخ تمدن ،ترجمه احمد آرام ، تهران انقلاب اسلامی ۱۳۶۵ ش .
- ذهبی . شمس الدین ، تذکره الحفاظ ، داراحیاء التراث العربی .
- رازی . جمال الدین شیخ حسین بن علی ابوالفتوح ،تفسیر روح الجنان و روح الجنان ، تهران ،اسلامیه
- رازی. محمدبن عمر فخر رازی ، مفاتیح الغیب (تفسیر کبیر) ج –۱۰ ، استانبول ، شرکت صحافیه عثمانیه ، ۱۳۰۷ ق.
- رازی . عبدالجلیل ، النقص .
- راسل . برتراند ،زناشوئی واخلاق ، ترجمه ابراهیم یونسی ، شرکت سهامی نشر اندیشه ،تهران ۱۳۴۱ ش.
- راغب اصفهانی . حسین بن محمد ، المفردات فی غریب القرآن .
- زاهد موفق ، المهذب فی فقه مذهب الامام شافعی ج –۲۰ ، بیروت ، دارالفکر ۱۳۱۹.
- زرکشی . الامام بدرالدین محمد بن عبدالله ، تفسیرالبرهان فی علوم القرآن ج-۱ ، داراحیاء کتب العربیه ۱۳۷۶.
- زمخشری . محمودبن‌عمر ، تفسیر الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التاویل ، انتشارات ادب الحوزه .
- زین الدین بن علی الجبلی العاملی ، شهید ثانی ، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه ،جامعه النجف الدینیه ۱۳۸۶ ق.
- زین الدین بن علی الجبلی العاملی ، شهید ثانی ، مسالک الافهام الی تنقیح شرایع الاحکام ، موسسه معارف اسلامی ۱۴۱۳ ق .
- زیدبن علی بن الحسین ابن علی بن ابی طالب ، مسند الامام زید ، دارالمکتبه الحیاه .
- سرخسی . شمس الدین ، المبسوط ، دارالمعرفه بیروت .
- سیستانی . آیه الله سید علی حسینی ،منهاج الصالحین .
- سیوطی . جلال الدین عبدالرحمن ابن ابی بکر ، تاریخ الخلفاء ، انتشارات مکتبه التجاریه اکبری، مصر ، ۱۳۸۳ ق.
- سیوطی ، جلال الدین عبدالرحمن ابن ابی بکر ، الدرالمنثور فی التفسیر بالماثور ، دارالفکر ،بیروت .
- سیوطی ، جلال الدین عبدالرحمن ابن ابی بکر ، در شرح سنن النسائی وحاشیه امام سندی ، دارالفکر بیروت ، ۱۳۴۸.
- شافعی . محمد بن ادریس ، الام ، دارالفکر ۱۴۰۰.
- شافعی . محمد بن ادریس ، مسند ، دارکتب العلمیه بیروت ۱۳۷۰.
- شایگان . دکتر علی ، حقوق مدنی ، نشرطه ، قزوین ۱۳۷۵ .
- شوکانی. محمد بن علی بن محمد ، نیل الاوطارمن احادیث سید الاخیار شرح متقی الاخیار ، دارالجیل ، بیروت .
- صدر. دکتر حسن ، حقوق زن در اسلام و اروپا ، تهران ، انتشارات جاویدان ۱۳۵۷ ش.
- صدوق . محمدبن علی بن بابویه ، المقنع ، موسسه امام هادی (ع) ، ۱۴۱۵ ق.
- صدوق . محمد بن علی بن بابویه، من لایحضره الفقیه ، جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه فی قم .
- صدوق . محمد بن علی بن بابویه، المقنع و الهدایه ، موسسه امام هادی (ع) ، ۱۴۱۸ ق.
- طباطبایی . علامه سید محمد حسین ، پرسش و پاسخ همراه با چند مقاله ، تهران ، انتشارات آزادی .
- طباطبایی . علامه سید محمد حسین ، المیزان فی تفسیر القرآن ، جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه قم .
- طباطبایی یزدی . سید محمد کاظم ، العروه الوثقی ، موسسه الاعلمی للمطبوعات ۱۴۰۹.
- طبری . جعفربن محمد جریرطبری ، جامع البیان عن تأویل آرای القران ج ـ ۵ ، دارالفکر ۱۴۱۵.
- طرابلسی . عبدالعزیز بن البراج ، المهذب ، موسسه نشر اسلامی .
- طوسی . ابی جعفر بن محمد بن حسن بن علی ، تهذیب الاحکام فی شرح المقنعه الشیخ المفید ، ج ۷ ، دارالکتب الاسلامیه ۱۳۹۰ ق .
- طوسی . ابی جعفر بن محمد بن حسن بن علی ، الاستبصار فیما اختلف من الاخبار ، دارالکتب الاسلامیه ۱۳۹۰ ق.
- طوسی . ابی جعفر بن محمد بن حسن بن علی ،الخلاف ،موسسه نشر اسلامی ۱۴۰۷ ق.
- طوسی . ابی جعفر بن محمد بن حسن بن علی ، النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوی ، انتشارات قدس محمدی، قم .
- طوسی . ابی جعفر بن محمد بن حسن بن علی ، المبسوط فی فقه الامامیه ، مکتبه المرتضویه.
- عبدالله بن احمد بن محمد بن قدامه . ابی محمد ، المغنی ، دارالکتب العربی .
- عبدربه الاندلسی. احمد بن محمد ،عقد الفرید، بیروت ، دارالکتب العلمیه ، ۱۴۰۴ ق.
- عراقی . ضیاء الدین ، تبصره المتعلمین ، شرح ، قم ، متبعه مهر .
- علی بن احمد بن سعید بن حزم . ابی محمد ،المحلی ، دارالفکر .
- فخر الدین بن محمد طریحی مجمع البحرین ، تهران ، مکتبه المرتضویه ۱۳۹۵ هـ .ق.
- فاضل هندی . بهاء الدین محمد بن حسن بن محمد اصفهانی ،کشف اللثام ، کتابخانه آیت ا… مرعشی ۱۴۰۵ .
- فیض کاشانی . محمد بن شاه مرتضی ، وافی ، تهران
- فیروز آبادی شیرازی. ابراهیم بن علی بن یوسف، مهذب فی فقه ، بیروت ، دارالفکر ۱۳۱۹.
- قربانی. فرج الله ، مجموعه کامل قوانین و مقررات خانواده و مدنی خاص، ج۲ ، فصل ۶ ، تهران انتشارات فردوسی .
- قرطبی اندلس . محمد بن ، تفسیر قرآن ج ـ۲ .
- قرطبی اندلس . محمد بن، بدایه المجتهد و نهایه المقتصد.
- قلقشندی . احمد بن عبدالله ، مأثرالاناقه فی معالم الخلافه ،کویت ، وزارت ارشاد و الانبیاء .
- قوشچی . علی بن محمد ، شرح تجرید العقاید، قم ،منشورات رضی ، بیدارعزیزی.
- کاتوزیان . دکتر ناصر ، حقوق مدنی خانواده ،تهران ،شرکت انتشار ۱۳۷۱ ش.
- کاشانی . فتح الله بن شکرالله ، تفسیر منهج الصادقین ، تبریز ۱۳۱۴.
- کاشف الغطاء . محمد حسین ، اصل الشیعه و اصولها ، قم ، موسسه امام علی (ع) .
- کرکی. محقق ثانی شیخ ، جامع المقاصد فی شرح القواعد ، مدرسه آل البیت (ع) لاحیاء التراث ۱۴۰۸.
- کریستین سن . آرتورامانوئل ، ایران در زمان ساسانیان ،ترجمه رشید یاسمی ، انتشاران ابن سینا ، تهران ۱۳۵۱.
- کلینی رازی . محمد بن یعقوب ، الاصول من الکافی ، دارالکتب الاسلامیه ، ۱۳۸۸ق.
- کلیله و دمنه ،نصرالله منشی ، ترجمه مجتبی مینوی ،تهران ، دانشگاه تهران ۱۳۴۵.
- گلپایگانی . آیه الله سید محمد رضا موسوی ، هدایه العباد ، دارالقرآن کریم ، ۱۴۱۳.
- لوبون . گوستاو . فرانسوی ،تمدن اسلامی و عرب ،ترجمه هاشم حسینی ، تهران ، کتاب فروشی اسلامیه ۱۳۴۷.
- مالک بن انس ، الموطأ ، دارالاحیاء تراث العربی ، ۱۴۰۶ ق .
- متقی .علاء الدین علی بن حسام الدین الهندی ، کترالعمال فی سنن الاقوال و الافعال ، موسسه الرساله ۱۴۰۹.
- مجلسی . محمد باقر ،بحارالانوار الجامعه لدرر اخبارالائمه الاطهار ج ۱۰۰ ، موسسه الوفاء ۱۴۰۳ هـ .ق .
- مجلسی ، مرآه العقول ، دارالکتب الاسلامیه ،
- محقق. دکتر محمد باقر ،حقوق مدنی زوجین در زمان زناشیویی دائمی و دیدگاه قرآن ، انتشارات بنیاد قرآن .
- محمد رشید. رضا ، تفسیر القرآن الحکیم ،تفسیرالمنار ، مصر، الهیه المصریه العامه للکتاب .
- محمودی.عباسعلی ، طلاق بدعت ،طلاق سنت ، تهران ۱۳۷۰ هـ . ش.
- شریف مرتضی . علم الهدی. علی بن الحسین موسوی بغدادی، الجوامع الفقیه الناصریات ، موسسه الهدی ،۱۴۱۷.
- شریف مرتضی . علم الهدی. علی بن الحسین موسوی بغدادی ، انتصار ، موسسه نشر اسلامی ۱۴۱۵ ق.
- المزنی . اسماعیل ، مختصرالمزنی ،دارالمعرفه بیروت .
- مسلم بن حجاج بن مسلم القشیری النشابوری ، الجامع الصحیح ، دارالفکر بیروت .
- مسلم . صحیح مسلم ـ شرح نووی ، دارالکتاب العربی ، بیروت ۱۴۰۷.
- مطهری.علامه مرتضی ، مکتب الشیعه ، از سری مقالات و یادداشتهای استاد .
- مطهری . علامه مرتضی ، حقوق زن در اسلام ، قم ، صدرا ۱۳۵۷ .
- مغنیه . محمدجواد ، فقه الامام جعفر صادق عرض و استدلال ،بیروت ، دارالعلم الملایین ۱۹۶۵م .
- مفید. محمد بن محمد بن النعمان العکبری البغدادی، فصول المختاره ، دارالمفید ۱۴۱۴ ق.
- مفید. محمد بن محمد بن النعمان العکبری البغدادی ، رساله متعه .
- مفید. محمد بن محمد بن النعمان العکبری البغدادی، مقنعه ، موسسه نشر اسلامی
- مفید. محمد بن محمد بن النعمان العکبری البغدادی، رساله مهر .
- مفید. محمد بن محمد بن النعمان العکبری البغدادی، خلاصه الایجاز فی المتعه
- مفید. محمد بن محمد بن النعمان العکبری البغدادی ، احکام النساء .
- منتسکیو. شارل لوئی دوسکوندا ، روح القوانین ،ترجمه علی اکبر مهتدین ،تهران ، انتشارات امیر کبیر.
- نجفی. محمد حسین ،جواهر الکلام فی شرح الشرایع الاسلام ، دارالکتب اسلامیه ، ۱۳۶۷ ق.
- نسائی . احمد بن شعیب ، السنن الکبری ، دارالکتب العلمیه بیروت ، ۱۴۱۱ ق.
- نوری طبرسی . حاج میرزا حسین ، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل آل بیت لاحیاء تراث ، ۱۴۰۸.
- نوری.علامه یحیی ،حقوق و حدود زن در اسلام .
- هادی . اسماعیل ، دورنمای حقوقی ازدواج موقت ، تهران ۱۳۷۲ .
- یحیی بن الحسین ، الاحکام فی الحلال و الحرام .
