تعداد صفحات:۷۳ قابل ویرایش
نگرانی بشر در طول تاریخ در قبال تخطی و تجاوز علیه حیثیت جسمانی و اموال، مقدسات و عرف و آداب و رسوم و هنجار اموری غیر قابل انکار است، دلایل و مدارک تاریخی بیانگر این مطلب است که جامعه انسانی از نخستین ادوار زندگی جمعی با پدیده مجرمانه درگیری داشته است. واکنش‌های متعددی که در جهت حفظ منافع فردی و جمعی در برابر تهدید کنندگان مصالح و متجاوزین به آداب و رسوم اتخاذ می شود، نشانگر این است که انسان در تمام ادوار اموری را جرم دانسته و مخالف طبع خود شناخته و با آن به مبارزه برخاسته است. در واقع پیشینیان صرف عمل مادی که به دیگری ضرر برساند جرم می دانستند، این عمل فرقی نمی کرد که از حیوان یا نبات یا اشیاء بی جان صادر می شد تنها نتیجه جرم که خسارت بود نه چیز دیگر .
فهرست مطالب
عنوان صفحه
مقدمه ………………………………………………………………………………………………………. ۱
فصل اول : کلیات……………………………………………………………………………………….. ۳
مبحث اول : واژه شناسی ……………………………………………………………………………. ۳
گفتار اول: مفهوم مرگ……………………………………………………………………………….. ۳
گفتار دوم: مفهوم جرم و جنایت…………………………………………………………………… ۶
مبحث دوم: سابقه تاریخی ………………………………………………………………………….. ۸
گفتار اول : جرائم علیه مردگان در حقوق غیر اسلام قبل و بعد از ظهور اسلام…. ۸
گفتار دوم : جرائم علیه مردگان در حقوق اسلامی………………………………………….. ۹
مبحث سوم : تعقیب جرائم و جنایات علیه مردگان در مراحل مختلف………………… ۹
گفتار اول : وقوع جرم پس از فوت……………………………………………………………… ۱۰
گفتار دوم: قابل گذشت یا غیر قابل گذشت بودن جرائم علیه مردگان……………… ۱۰
فصل دوم: جرائم علیه حیثیت مادی مردگان………………………………………………… ۱۳
مبحث اول: سرقت…………………………………………………………………………………….. ۱۳
گفتار اول: سرقت جسد یا اجزای بدن مرده…………………………………………………. ۱۳
گفتار دوم: مجازات سرقت جسد یا اجزای بدن مرده……………………………………. ۱۴
مبحث دوم: مثله کردن بدن مرده ………………………………………………………………. ۱۵
گفتار اول : مجازات مثله کردن بدن مرده …………………………………………………… ۱۷
گفتار دوم: فروعات مجازات جنایت بر مرده………………………………………………… ۱۹
بند اول: شرایط دادن مقادیر دیه جنایت برمیت…………………………………………….. ۱۹
بند دوم: مقادیر دیه جنایت برمیت مرد و زن……………………………………………….. ۱۹
بند سوم : استقرار دیه مربوط به میت در جنایات عمدی یا غیر عمدی……………. ۲۱
بند چهارم: مسئول پرداخت دیه جنایت برمیت……………………………………………… ۲۳
بند پنجم: تعلق دیه جنایت، به مرده……………………………………………………………… ۲۳
مبحث سوم : زنا و لواط بامیت…………………………………………………………………… ۲۴
گفتار اول : زنای با مردگان از دیدگاه فقهی – قانونی…………………………………… ۲۴
بند اول : دیدگاه فقهی مسئله………………………………………………………………………. ۲۴
بند دوم: مجازات زنای با مردگان………………………………………………………………. ۲۵
گفتار دوم: لواط بامیت………………………………………………………………………………. ۲۶
بند اول : شرایط تحقق لواط بامیت……………………………………………………………… ۲۶
بند دوم: مجازات لواط بامیت……………………………………………………………………… ۲۷
فصل سوم : جرائم علیه حیثیت معنوی مردگان……………………………………………. ۲۸
مبحث اول : قذف مرده……………………………………………………………………………… ۲۸
گفتار اول: قذف مردگان و شرایط تحقق آن ……………………………………………….. ۲۸
گفتار دوم: مالکین دعوی قذف مرده…………………………………………………………… ۲۹
مبحث دوم: توهین و افتراء به مرده …………………………………………………………… ۲۹
گفتار اول: لفظی یا عملی بودن توهین به مرده……………………………………………… ۲۹
گفتار دوم : امکان یا عدم امکان مجازات توهین و افتراء به مرده ………………….. ۳۰
فصل چهارم : نگاهی ساختاری به پرونده مطروحه و آراء صادره ……………….. ۳۳
مبحث اول : وقایع اتفاق افتاده و استدلال و اظهارات طرفین…………………………… ۳۳
گفتار اول : وقایع اتفاق افتاده…………………………………………………………………….. ۳۳
گفتار دوم: استدلال و اظهارات طرفین پرونده……………………………………………… ۳۵
گفتار سوم: توجیهات دادگاه و سرانجام کار ………………………………………………. ۳۸
مبحث دوم : نقش وکیل متهم در دادرسی……………………………………………………. ۴۱
فصل پنجم : بررسی شکلی آراء صادره………………………………………………………. ۴۲
مبحث اول: بررسی شکلی رای دادگاه بدوی………………………………………………… ۴۲
مبحث دوم: بررسی شکلی رای دیوانعالی کشور …………………………………………. ۵۰
فصل ششم : اشکالات ادبی آراء…………………………………………………………………. ۵۲
مبحث اول : اشکالات ادبی رای دادگاه بدوی……………………………………………….. ۵۲
مبحث دوم: اشکالات ادبی رای دیوانعالی کشور ………………………………………….. ۵۵
فصل هفتم : نقد ماهوی آراء صادره ………………………………………………………….. ۵۵
مبحث اول: قتل عمد………………………………………………………………………………….. ۵۶
گفتار اول: قتل عمدی از دیدگاه فقها……………………………………………………………. ۵۶
گفتار دوم : قتل عمدی از دیدگاه حقوقدانان…………………………………………………. ۵۷
گفتارسوم: بررسی قتل واقع شده در پرونده مطروحه …………………………………. ۵۹
مبحث دوم: جنایت بر مرده………………………………………………………………………… ۶۱
گفتار اول: بررسی سوزاندن مرده که در پرونده مطروحه واقع شده …………….. ۶۱
گفتار دوم: مجازاتی که در رای مسکوت مانده است …………………………………… ۶۲
فصل هشتم : نقد قانونی آراء صادره………………………………………………………….. ۶۳
مبحث اول : مستندات دادگاه در مورد قصاص نفس ……………………………………. ۶۳
مبحث دوم: مستندات دادگاه در مورد سوزاندن جسد (جنایت برمیت) ……………. ۶۶
نتیجه ……………………………………………………………………………………………………… ۶۷
منابع و مآخذ……………………………………………………………………………………………. ۶۹
چکیده :
این رساله بعنوان پروژه تحقیقاتی دوره کارشناسی دانشکده علوم قضایی با عنوان «تحلیل دادنامه شماره ۱۳۱-۱۱/۱۰/۸۴ صادره از شعبه ۷۱ دادگاه کیفری استان تهران و رای دیوانعالی کشور مبنی بر ابرام دادنامه فوق» در خصوص موضوع «جنایت بر میّت » با راهنمایی های استاد ارجمندم جناب آقای نیک فرجام در اردیبهشت ماه ۸۷ به اتمام رسید .
باید بگوییم که احترام به زندگی افراد چه قبل از مرگ و چه بعد از آن در ادیان الهی همواره مورد توجه بوده است و علی الخصوص بی احترامی به مرده را امری قبیح می دانستند و مجازات سنگین تری را برای مرتکبین اعمال مجرمانه بر روی اموات قائل شده اند. در این رساله نیز قصد داریم این اعمال مجرمانه بر روی اموات را مورد بررسی قرار دهیم . منظور از جنایت بر مرده، کلیه جرائم و اعمال خلاف قانون که علیه تمامیت جسمانی میت صورت می گیرد، می باشد. قانونگذار ما در اکثر مواد قانونی تفاوتی بین زنده و مرده قائل نشده است و برای هر دو مجازات یکسانی در نظر گرفته است، در صورتی که بهتر بود به خاطر احترام خاصی که برای مردگان قائل شده اند و نیز به علت عدم توانایی مردگان در دفاع از خود، مجازات شدیدتری برای مرتکبین در نظر گرفته می شد، پس بهترین راه برای تحقق این هدف، اصلاح مواد قانونی و وضع مواد قانونی مختص جرائم علیه مردگان است. در این رساله همانطور که در بالا گفتیم یکی از جنایتهای علیه مرده را که در پرونده و رأی صادره مطرح شده است، بررسی خواهیم کرد یعنی سوزاندن جسد.
در همین راستا رای مطروحه را از ۵ منظر ساختاری، ادبی، شکلی، ماهوی و قانونی مورد بررسی قرار داده و تلاش نموده ام در هر مرحله از کار، نقاط ضعف و قوت را با دقت بررسی نمایم. در هر یک از این مراحل سعی شد نظریه های فقهی و حقوقی کتب معتبر اخذ شود و در کنار هم بررسی شده و با تلفیق اینها، دیدگاهی مقبول ارائه گردد.
در نگاه ساختاری، رای صادره را از چهار منظر وقایع اتفاق افتاده، استدلالات طرفین، توجیهات دادگاه و سرانجام کار بررسی خواهد شد. در نگاه ادبی، هدف ، پاسخ این سوال بود که آیا ادبیات حقوقی به جا استفاده شده است یا خیر ؟
در نگاه شکلی موضوعات مطرح شده در پرونده با قانون آیین دادرسی کیفری تطبیق داده شد و نکات عدم رعایت مواد این قانون استخراج گردید. در نگاه ماهوی، سیر جریان پرونده را از دیدگاه فقها و حقوقدانان بررسی کرده و در نگاه قانونی مستندات دادگاه و موادی که اصولاً ذکر می گردید را متذکر شده ام. امیدوارم مقبول درگاه حق تعالی باشد.
مقدمه
نگرانی بشر در طول تاریخ در قبال تخطی و تجاوز علیه حیثیت جسمانی و اموال، مقدسات و عرف و آداب و رسوم و هنجار اموری غیر قابل انکار است، دلایل و مدارک تاریخی بیانگر این مطلب است که جامعه انسانی از نخستین ادوار زندگی جمعی با پدیده مجرمانه درگیری داشته است. واکنش‌های متعددی که در جهت حفظ منافع فردی و جمعی در برابر تهدید کنندگان مصالح و متجاوزین به آداب و رسوم اتخاذ می شود، نشانگر این است که انسان در تمام ادوار اموری را جرم دانسته و مخالف طبع خود شناخته و با آن به مبارزه برخاسته است. در واقع پیشینیان صرف عمل مادی که به دیگری ضرر برساند جرم می دانستند، این عمل فرقی نمی کرد که از حیوان یا نبات یا اشیاء بی جان صادر می شد تنها نتیجه جرم که خسارت بود نه چیز دیگر . علاوه بر آن در حقوق قدیم مسئولیت ناشی از جرم نه تنها بر فاعل مادی بلکه بر خویشاوندان و بستگان بار می شد زیرا او در جامعه های باستانی جزء جدایی‌ناپذیر اجتماع خود به شمار می آمد و به یک معنی شخصیت مستقل نداشت. جرایم علیه تمامیت جسمانی از زمره جرائم خشونت آمیز می باشند، بدیهی است هرگاه صدمات وارده به مرگ قربانی بیانجامد، به ویژه آنجا که مرتکب چنین نتیجه ای را بطور مستقیم یا غیر مستقیم قصد کرده باشد، بر شناعت و زشتی عمل افزوده می‌شود و برچسب قاتل بر پیشانی مجرم نقش می بندد. قتل، انسان را از عزیز ترین دارایی وی، یعنی حیات، محروم می سازد و تنها جرمی است که صدمه ناشی از آن غیر قابل جبران است. اهمیت جرم قتل عمدی از میزان مجازات پیش بینی شده برای آن در نظام های حقوقی مختلف (اعم از قصاص، اعدام، حبس) قابل درک است. به همه‌ی آنچه که گفته شد باید این کلام والای خداوند را افزود که «هرکس دیگری را بدون اقتضای قصاص یا بدون آنکه فسادی کرده باشد بکشد، چنان باشد که همه مردم را کشته است … »[۱] روایاتی هم از پیامبر اسلام (ص) مبنی بر اینکه قتل مؤمن از زوال دنیا نزد خداوند عظیم تر است و این که اگر همه‌ی اهل زمین و آسمان در قتل مؤمنی شرکت داشته باشند خداوند همه آنان را به جهنم می برد، نقل شده است.[۲] شاید از همین روست که جرم قتل و سایر جرائم علیه تمامیت جسمانی اشخاص در لسان فقیهان جنایت نامیده شده، که این واژه خود نشانگر شدت زشتی این جرم است. باید افزود که احترام به زندگی افراد چه قبل از مرگ و چه بعد از آن در ادیان الهی مورد توجه بوده است و بی احترامی به مرده را امری قبیح می دانستند و مجازات بیشتری را ادیان الهی برای اعمال ارتکابی مجرمانه بر روی اموات قائل می‌شوند. بدین ترتیب در این رساله قصد داریم به جرائم و جنایات علیه مرده بپردازیم تا تاییدی باشد بر وجود و قوت این قاعده : «حرمه المیت کحرمه الحی» و قاطعیت روایاتی که احترام انسان در حال حیات و ممات را یکی می دانند من جمله اینکه پیامبر (ص) فرمود: «حرمه المسلم میتاً کحرمه و هوحی سواء»[۳]
فصل اول : کلیات
مبحث اول : واژه شناسی
گفتار اول : مفهوم مرگ[۴]
آدمی در کدام هنگام مرده محسوب می شود؟ در این مورد نظرات مختلفی ارائه شده است. در مورد سوال اول بطور مختصر این اشاره را بکنیم که قبل از دمیده شدن روح خود جسم دارای زندگی انسانی به معنی اخص کلمه نمی باشد. در این مرحله برای اودیه مستقر شده است، ولی بعد از دمیده شدن روح همانند یک انسان کامل با او رفتار می‌شود، و اگر بعد از تولد بمیرد و بر جسد او جنایتی واقع شود همانند یک انسان کامل با او رفتار می‌شود. اما بحث اصلی ما بر روی مرگ افراد است نه تولد آنها، همچنانکه در تعیین شروع حیات انسان نظراتی گوناگون ارائه شده در تعیین معیاری که بتواند مرگ و پایان زندگی را معین نماید نیز اتفاق نظر وجود ندارد. تشخیص اینکه فرد در لحظه وقوع جنایت بر روی او دارای چه حالتی بوده است از لحاظ میزان مسئولیت و واکنش جزایی اهمیت زیادی دارد. تشخیص حیات و مرگ و لحظه وقوع آنها نه تنها در جنایات بلکه در امور حقوقی مثل ارث، شهادت در جنگ و … مبحثی مهم است و دارای آثار متفاوتی است.
برای روشن تر شدن بحث ابتدا ما به تعریف مرگ و میت می پردازیم و آثار آنرا بحث می کنیم.
مرگ پدیده ای طبیعی و زیست شناسی است. مرگ به از بین رفتن قطعی و برگشت ناپذیر اعمال قلبی، عروقی، تنفسی و حسی و حرکتی گفته می شود چه فقدان قطعی آنهاست که به مرگ حتمی سلولهای مغزی که قاطعترین علامت مرگ است صحه می گذارد.[۵] علم پزشکی مرگ را یک امر آنی که در یک مرحله آثار حیات همزمان از دست رود قلمداد نمی کند بلکه آنرا جریانی مستمر می داند زیرا قسمت های مختلف بدن در لحظات مختلف می‌میرند.[۶]
گذشته از اختلاف نظرهایی که در خصوص مرگ و زمان وقوع آن وجود داشته است بنظر می‌رسد دین اسلام برای پایان بخشیدن به آراء و اختلاف نظرات در مورد مرگ و لحظه وقوع آن قائل به حد فاصلی بین زمان حیات قطعی و زمان مرگ قطعی بوده مجنی علیه را هرچند دارای برخی از عوارض حیات باشد در حکم مرده قلمداد می نماید براساس این نظریه، شخصی که با جنایت خود موجب عروض چنین حالتی بر مجنی علیه شود قاتل خواهد بود اگرچه مرگ قطعی مجروح ناشی از فرد دیگری باشد. پس از نظر فقه جزایی و قانون مجازات اسلامی انسان ممکن است یکی از حالات زیر را دارا باشد:[۷]
۱- حیات پایدار ۲- حیات غیر مستقر «در حکم مرده» ۳- مرگ قطعی
حیات ناپایدار ( در حکم مرده):
برای تشخیص این مرحله از زندگی فقهای اسلام نظرات و معیارهای متفاوت را ارائه داده اند :
اولین معیار و نظریه مربوط به شیخ طوسی[۸] است:
به نظر او زمان ادامه حیات قطعی مجنی علیه بر حسب روز معین می شود به گفته شیخ در کتاب المبسوط زنده ماندن فرد کمتر از یکروز ملاک است. ما ۳ نظریه را مطرح می کنیم :
نظر اول : نظر شیخ طوسی اگر مجنی علیه کمتر از یک روز عمر نمایند حیات او ناپایدار و در حکم مرده است.
نظر دوم: مرحوم آیت الله خویی[۹] زوال ادراک، شعور، نطق و حرکت اختیاری مجنی علیه را نشانه‌ی در حکم مرده قرار گرفتن می داند. به نظر فقهایی که این معیار را قبول نموده اند، طول زمان قابل زیستن و نظریه قبلی بخاطر اینکه آگاهی بر بقاء حیات در یک یا دو روز مشکل است را مردود اعلام نموده اند.
نظر سوم : در این نظریه عرف ملاک اصلی است یعنی دو نظریه بالا یعنی طول زمان زیستن در شرایط بدنی از نظر عرف ملاک است.
به نظر می آید قانونگذار ما در تعریف «در حکم مرده» با ذکر کلمات «آخرین رمق حیات» صدق عرفی را پذیرفته است.
فهرست منابع و مأخذ
الف) کتب
- ترجمه قرآن کریم، دکتر مهدی الهی قمشه ای
- آشوری، محمد، آئین دادرسی کیفری، ج اول، انتشارات سمت، تهران، سال۱۳۷۶
- آقائی نیا، حسین، جرائم علیه اشخاص، نشر میزان، تهران، سال ۱۳۷۵
- امامی، سید حسن، حقوق مدنی، ج اول، انتشارات کتابفروشی اسلامیه ، تهران،
- جمعی از نویسندگان قم، رساله توضیح المسایل، مطابق با فتاوی مراجع تقلید، نشر فکر، قم، سال ۱۳۷۳
- حسینی، سید صادق، قوانین کیفری حدود و قصاص و دیات در اسلام، فقه فارسی استدلالی، چاپ مطبوعات دینی، بی تا
- خویی، سید ابوالقاسم، مبانی تکمله المنهاج، ج دوم، موسسه احیاء آثار الامام الخویی، قم، سال ۱۴۲۲ قمری
- زراعت، عباس، شرح قانون مجازات اسلامی، کتاب تعزیرات ج اول، دانشگاه کاشان، سال ۱۳۷۵
- زراعت، عباس، شرح قانون مجازات اسلامی، کتاب دیات ج دوم، دانشگاه کاشان، سال ۱۳۷۵
۱۰- شهید اول، لمعه دمشقیه، ترجمه و تبیین علی شیروانی، ج۲، انتشارات دارالعلم، قم، سال۱۳۷۸
۱۱- صادقی، محمد هادی، جرائم علیه اشخاص و تمامیت جسمانی، نشر میزان، تهران، سال ۱۳۷۴
۱۲- صفایی، سید حسین و قاسم زاده، سید مرتضی، حقوق مدنی اشخاص و محجورین، نشر میزان تهران، سال ۱۳۸۰
۱۳- طوسی، شیخ ابوجعفر محمد بن حسن، المبسوط، ج۶و۷، چاپ حیدری ، تهران، سال ۱۳۵۱
۱۴- عوده، عبدالقادر، حقوق جزای اسلامی، ج دوم، مترجمان نعمت اله الفت و دیگران، نشر میزان، تهران، سال ۱۳۷۳
۱۵- فقهی، سید احمد، فرمان بهزیستی در آخرین لحظات عمر حضرت علی (ع)، انتشارات عابدی و محمدی، بی تا
۱۶- گلدوزیان، ایرج، بایسته های حقوق جزای عمومی، نشر میزان، تهران، سال ۱۳۷۸
۱۷- گودرزی، فرامرز، پزشکی قانونی، ج اول، چاپخانه حیدری، تهران، سال ۱۳۷۷
۱۸- محقق حلی (شرایع الاسلام)، شهید ثانی (مسالک الافهام) ، حقوق کیفری اسلام، ج اول، مترجم ابوالحسن محمدی، مرکز نشر دانشگاهی، سال ۱۳۷۴
۱۹- محی الدین بن شرف ابن ذکریا، المجموع شرح المذهب، ج۲۰، انتشارات دارالفکر، بیروت، بی تا
۲۰- مروارید، علی اصغر، سلسله الینابیع، الحدود، قسمت خلاف، چاپ فقه شیعه، بیروت، سال ۱۴۱۳ قمری
۲۱- میر محمد صادقی، حسین، جرائم علیه اشخاص، نشر میزان، تهران، سال ۱۳۸۶
۲۲- میر محمد صادقی، حسین، جرائم علیه اموال و مالکیت، نشر میزان، تهران، سال ۱۳۸۰
۲۳- میر محمد صادقی، حسین، جرائم علیه امنیت و آسایش عمومی، نشر میزان، تهران، سال ۱۳۷۹
ب) مقالات و مجلات
۱- توجهی، عبدالعلی، مقاله ارتکاب قتل، سوزاندن جسد مقتول و … ، مجله دادرسی سال ۵، شماره ۲۷
۲- توفیقی، حسن، مقاله پزشکی قانونی، سال اول، شماره اول، تیر و مرداد ۱۳۷۳
۳- طاهری، حبیب الله، تشریح جسد از دیدگاه اسلام، مجله مجتمع آموزش عالی قم، سال اول، شماره ۲
ج) رساله کارشناسی ارشد
۱- مظفری، محمدرضا، پایان نامه کارشناسی ارشد، بررسی فقهی و قانونی قذف، دانشگاه تهران، سال ۱۳۷۵
