پایان نامه بررسی تحولات سیاسی، اجتماعی، فرهنگی ساری از سقوط آل زیار تا ظهور مرعشیان

تعداد صفحات: ۱۵۷ | قابل ویرایش

فهرست مطالب پایان نامه تحولات ساری سقوط آل زیار ظهور مرعشیان

چکیده تحولات ساری از سقوط آل زیار ظهور مرعشیان

در دوره سلجوقی، مردم ساری که از ستیزه های حاکم وقت ساری به تنگ آمده بودند به شاهزادگان محلی باوندی دل بستند . از این رو ساری به دست شهریار حسام الدوله باوندی که در بخش جنوبی ساری (پریم) حکومت داشت آزاد شد. مرکز حکومت باوندیان از پریم به ساری منتقل شد.

باوندیان در این مرحله از حکومت خود در ساری به سلسله اسپهبدیه شهرت یافتند . نسل دوم شاهان باوندی توانستند صد و چهل سال حکومت کنند. این دوره ی حکومت آنان مقارن با حکومت های سلجوقی و خوارزمشاهی بود. آنها غالباً به صورت دست نشانده و در مواقعی هم کاملاً مستقل عمل می کردند و درگیری های منطقه ای نیز در طبرستان (مازندران) داشتند.

شهر ساری به سالهای ۵۶۸ و ۵۷۸ ﻫ.ق به دفعات مورد حمله ی موید آی ابه و سلطان تکش خوارزمشاه قرار گرفت که این حملات کشتار و ویرانی بسیار به بار آورد.

پس از قتل اسپهبد رستم شاه غازی دوم شمس الملوک وفات ( ۶۰۶ ﻫ.ق) بدست ابوالرضا حسین مامطیری، این سلسله پس از ۱۴۰ سال منقرض شد و سلطان محمد خوارزمشاه به سادگی مازندران را تسخیر کرد.

تا مقارن حمله مغول مازندران تحت سیطره ی خوارزمشاهیان اداره می شد که در این زمان پناه گرفتن سلطان محمد خوارزمشاه به مازندران باعث یورش مغولان به این منطقه شد و مازندران به مخروبه ای تبدیل شد و ساری هم محل آمد و شد مغولان گردید تا اینکه در سال ۶۳۵ ﻫ.ق اسپهبد اردشیر پسر شهریار کینخوار، قیام کرد و ممالک مازندران را تصرف کرد و سومین و آخرین شاخه باوندی را تأسیس کرد.

او به خاطر آن که ساری در معرض یورش مغولان بود، مرکز حکومتی خود را به آمل منتقل کرد. این شاخه، با قتل فخرالدوله حسن بدست کیا افراسیاب چلاوی در سال ۷۵۰ ﻫ.ق پایان یافت و سپس برای مدت کوتاهی خاندان کیاهای جلالی در ساری و پیرامون آن حکومت کردند که در جنگ با مرعشیان شکست خوردند و ساری به تصرف مرعشیان در آمد . بدین ترتیب حکومت سادات مرعشی در طبرستان شکل گرفت.

‌

مقدمه پایان نامه تحولات ساری از سقوط آل زیار تا ظهور مرعشیان

شناخت و بررسی تاریخ بومی و محلی، از موضوعات مهم و قابل بحث درتاریخ می باشد. پژوهش های علمی در مورد تاریخ و تمدن محلی نقش به سزایی در شناخت تاریخ هر ملتی دارد. یکی از نقاط مهم و معروف ایران، سرزمین مازندران (طبرستان) است. مازندران (طبرستان) به عنوان یکی از ایالات شمالی فلات ایران همواره از جهات مختلف نقش مهمی در تاریخ و تمدن این مرز و بوم داشته است از جمله : جنگاوری، اقتصاد، مذهب، علم و دانش و …..

مازندران که قبل از هجوم مغولان به طبرستان معروف بود، از شرق به تمیشه و از غرب به روستای ملاط (سرحد بین گیلان و مازندران) محدود بوده و در آن شهرهای معروفی بوجود آمد که شهر ساری (سارویه) یکی از شهرهای مهم و تاریخی آن در طول تاریخ بوده است.

شهر ساری در قرن پنجم و ششم هجری مقر حکمرانی باوندیان اسپهبدیه، نقش مهمی را در جریان های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایفا می کرد. شهر ساری و مهمتر از آن منطقه مازندران (طبرستان) به جهت قرار گرفتن در نقطه ثقل منطقه شمالی ایران همیشه مورد توجه دولتمردان و حکومت های مختلف به شمار می رفت و در بسیاری از زمان ها مقر حکومتی و دارالملک مازندران نیز بود.

لذا دانستن تاریخ و جغرافیای این شهر می تواند کمک مؤثری به شناخت بیشتر و درک عمیق تر از تاریخ و فرهنگ منطقه مازندران و به طور عام، تاریخ و تمدن سرزمین ایران داشته باشد. زیرا که تاریخ و فرهنگ ساری و مازندران جدا از تاریخ و فرهنگ ایران نمی باشد.

بیان مسأله

مازندران (طبرستان) به عنوان یکی از ایالات شمالی ایران، همواره مورد توجه پادشاهان سلجوقی و خوارزمشاهی بوده و برای آنها اهمیت فراوانی داشته است، زیرا از این طریق می توانستند بر راه عبور خراسان به عراق اشراف داشته باشند و این عامل باعث شده بود که شهرهای طبرستان از جمله ساری- که در این مسیر بود- دارای اهمیت باشد.

ساری به عنوان یکی از شهرهای قدیمی و تاریخی مازندران (طبرستان) در این دوران مقر حکومتی باوندیان اسپهبدیه بود و خود باوندیان هم به خاطر تنوع حوادث مهم سیاسی در آن ایام- که دوران فروپاشی سلجوقیان و ظهور خوارزمشاهیان بود- به صورت جزئی از جریان های مهم سیاسی درآمده بودند.

بنابراین، پژوهش در مورد وضعیت داخلی حکومت باوندیان اسپهبدیه، چگونگی روابط آنها با حکومت های همجوارترک و درگیری های منطقه ای میان دولت ها و نیز بررسی اوضاع فرهنگی و اجتماعی ساری در این دوران می تواند باعث شناخت بیشتر و درک بهتری از تاریخ و فرهنگ تمدن مازندران شود . این نوشته بر آن است تا با مراجعه به منابع موجود و تحلیل و بررسی اطلاعات به دست آمده به پرسش های مطرح در باره این موضوع پاسخ گوید.

جغرافیای تاریخی مازندران

استانی که امروزه با نام مازندران کرانه های جنوبی و جنوب شرقی دریای خزر را در بر گرفته است دارای پیشینه تاریخی بسیار کهنی است. در طول تاریخ و اعصار، نام های مختلف و گوناگونی داشته است.

در بررسی اسناد به جا مانده از تاریخ نویسان قدیم و متون باقی مانده از کتب دیگر مانند سنگ نوشته ها و کتیبه های دوران هخامنشی و بعد از آن، یشت ها در اوستا و مانند آن تا حدود زیادی مشخص گردیده است که مازندران امروزی در واقع بخشی از سرزمین بزرگتری به نام «پتشخوارگر» است.

این نام جغرافیایی به گونه های بسیار در کتاب های تاریخ و جغرافیا دیده می شود، مانند بدشوارگر، بدشخواجر، فرجوارجر، فرشواذگر، پذشخوارگر، پتشخوارگر و گونه پهلوی آن به نام پتشخوارگر یا پذشخوارگر و نام اوستایی پذشخوارگریه است. در کتیبه های هخامنشی بیستون به گونه Patishuvarish  یا Patisnuwarish است.

ابن اسفندیار در کتاب خود در سندی مربوط به دوره ساسانی معروف به نامه تنسر واژه پتشخوارگر را آورده است. همو در جای دیگر می گوید: «فرشواذگر را آذربیجان، وسر؟ و طبرستان و گیل و دیلم و ری و قومس و دامغان و گرگان می داند

معنی آن را «باش خوار» (سالم و تندرست باش) «ای عش سالماً و صالحاً» می داند و می نویسد: «بعضی از اهل طبرستان گویند که فوشواذجر را معنی آنست که فرش هامون را گویند و از کوهستان را گر(به معنی جر) دریا را  یعنی پادشاه کوه و دشت و دریا و این معنی محدوثست و متقدمان گفته اند به حکم آنکه جر به لغت قدیم کوهسان باشد که برو کشت توان کرد و درختان و بیشه باشد سوخرانیان را در قدیم لقب جرشاه بود یعنی ملک الجبال.»

جغرافیای طبیعی ساری

شهرستان ساری یکی از شهرهای معروف و مهم استان مازندران و مرکز‌ آن می باشد. فاصله آن تا تهران ۲۷۷ کیلومتر ست. از شمال به دریای خزر، از مشرق به شهرستان نکا و از مغرب به شهرستان جویبار، قائم شهر و سوادکوه و از جنوب و جنوب شرقی به رشته کوه های البرز و استان سمنان محدود است و در ۳۶ درجه و ۳۸ دقیقه عرض شمالی و ۵۳ درجه و ۲ دقیقه طول شرقی است.

این شهر در دشت واقع شده و تا دریای خزر ۲۷ کیلومتر فاصله دارد. وسعت آن ۳۹۲۳ کیلومتر مربع است و ارتفاع آن از سطح دریا ۱۱۸ متر می باشد و جمعیت آن بر اساس سرشماری سال ۱۳۷۵ ، ۴۲۳۸۰۶ نفر بوده است.

سلسله جبال البرز در منتهی الیه جنوبی شهرستان قرار گرفته با ارتفاع متوسط تقریبی سه هزار متر و هفت رشته فرعی از آن در جهت تقریباً جنوب به شمال و مایل به غرب کشیده شده است. این ارتفاعات پوشیده از جنگل بوده و راه های آن محدود و صعب العبور است. از قلل مرتفع آن، شعبات هفتگانه، چلوکوه بین دره زارم رود و گرم رود و قله جنوبی دشت پریم از سایر قله ها مرتفع تر است.

ساری از نظر آب و هوای جزء منطقه مرطوب استان مازندران محسوب می شود. هوای قسمت کوهستانی ساری عموماً مرطوب و یا نیمه مرطوب با تابستان خنک می باشد. در بخش جلگه ای هوا نیمه گرم و نیمه مرطوب با تابستان گرم می باشد. رود تجن با شعبه هایش فریم، لاجیم، زارم رود و گرمارود ساری را مشروب می کند و در فرح آباد به دریای مازندران می ریزد.

مرعشی این رود را «تجینه رود» و مؤلف نامعلوم حدود العالم من المشرق الی المغرب این را «تیژن رود» خوانده است. اعتمادالسلطنه در مرآت البلدان در مورد این رودخانه می نویسد: «…سیزدهم رود تیجن است که از کنار شهر ساری عبور می کند و در فرح آباد از سمت جنوب وارد بحر خزر شود و سرچشمه این رودخانه از هزار جریب است و در بهار آبش طغیان دارد.»

ساری از دیدگاه سیاحان و جهانگردان

ملگونوف که در سال ۱۸۵۸- ۱۸۶۰ م به ساری سفر کرده بود در سفرنامه خود بنای شهر ساری را به کیومرث و یا تهمورث و حتی فریدون و ایرج نسبت می دهد و از استرابون نقل می کند که اسکندر مقدونی در شهر ساری چند روز قربانی ها کرد جشن گرفت و از زادرکراتا به عنوان نام قلبی ساری نام می برد.

اعتمادالسلطنه در مورد ساری می نویسد: «ساریه مشهور به ساری از بلاد قدیمه است گویند طوس بن نوذر (ساری را) بنیاد نهاد و طوسان نام کرد  چون خراب شد ثانیاً ساختند و ساری نامیدند فرخان بزرگ و مازیار در آبادی آن کوشیدند، شهرکی است دلنشین بر بیوتات و عمارت پادشاهی، حمام، بازار، مساجد و مدارس. آبادانی این بلده در این اواخر از شاه شهید (آقامحمد خان) و خاقان فغفور (فتحعلی شاه) است و ملک آرا (محمد قلی میرزا فرزند فتحعلی شاه) و اولاد او بر آن افزوده اند.

چارلز استوارت که سمت دبیر خصوصی سفیر انگلیس سرهنری الیس پس از مرگ فتحعلی شاه و جلوس محمد شاه به ایران سفر کرده و مازندران را دیده است. در سفرنامه اش راجع به ساری می گوید: «ساری مدت مدیدی اقامتگاه آقامحمد خان بود و هم او در ساری کاخی ساخت که اینک ما در آن منزل گرفتیم کاخ محمد خان مانند کاخ های مشابه آن در ایران مرکب از یک رشته ایوان ها و راهروهای سرپوشیده، چندین حیاط با حوض آب و معدودی اطاق های قشنگ است که اکثر آنها در همین اواخر بر اثر آتش از بین رفته است.»

فهرست منابع و مآخذ

۱- آملی، اولیاء الله ، ۱۳۴۸، تاریخ رویان، تصحیح منوچهر ستوده، تهران، انتشارات فرهنگ ایران.

۲- ابن اثیر،عزالدین علی بن اثیر ، ۱۳۵۱، تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران، ترجمه ابوالقاسم حالت و عباس هاشمی، به اهتمام سادات ناصری، تصحیح مهیار خلیلی، تهران، ۳۵ مجلد، چاپ دوم.انتشارات علمی و فرهنگی،

۳- ابن اسفندیار کاتب، بهاءالدین محمد بن حسین ،  ۱۳۶۶، تاریخ طبرستان، به کوشش عباس اقبال، تهران، انتشارات پدیده خاور، ۲ جلد، چ دوم.

۴- ابن حوقل، ابوالقاسم ، ۱۳۴۵، صوره الارض، ترجمه دکتر جعفر شعار، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.

۵- ابن خردادبه،ابوالقاسم عبیدالله بن عبدالله ، ۱۳۷۱، المسالک الممالک، ترجمه سعید خاکرند، تهران، نشر میراث ملل.

۶- ابن رسته، علی بن احمد ، ۱۳۶۵، اعلاق النفیسه، ترجمه و تعلیق دکتر حسین قره خانلو، تهران، مؤسسه انتشارات امیر کبیر.

۷- ابوالفدا، ۱۳۴۹، تقویم البلدان، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، نشر بنیاد فرهنگ ایران.

۸- اسلامی، حسین ، ۱۳۷۲، تاریخ دو هزار ساله ساری ، انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی واحد قائم شهر.

۹- اصطخری، ابواسحق ابراهیم بن محمد ، ۱۳۴۷، مسالک الممالک، به کوشش ایرج افشار، تهران، مجموعه انتشارات موقوفات دکتر محمود افشار یزدی.

۱۰- اعتمادالسلطنه، محمدحسین خان ، ۱۳۷۳، التدوین فی احوال جبال الشروین (تاریخ سوادکوه)، به تصحیح و پژوهش مصطفی احمدزاده، چاپ اول ، تهران، انتشارات فکر روز.

۱۱- ………………………، ۱۳۷۶، تطبیق لغات جغرافیایی قدیم و جدید ایران، به تصحیح میر هاشم محدث، تهران، مؤسسه انتشارات امیر کبیر.

۱۲- ………………………، ۱۳۶۷، مرآت البلدان، با تصحیحات و حواشی و فهارس و به کوشش دکتر عبدالحسین نوایی و میر هاشم محدث، جلد ۲  ، .تهران، نشر دانشگاه تهران.

۱۳- افندی اصفهانی، میرزا عبدالله ، ۱۴۰۱ه ق، ریاض العلما و حیا فی الفضلا، به اهتمام سید محمود مرعشی، جلد ۵،چاپ سوم ، قم.

۱۴- اقبال آشتیانی، عباس، ۱۳۷۶، تاریخ مفصل ایران، به کوشش محمد دبیر سیاقی، چاپ هشتم، تهران، انتشارات خیام.

۱۵- ………………. ….، ۱۳۷۶، تاریخ مغول و اوایل ایام تیموری، جلد ۱ ، چاپ اول ، تهران، نشر نامک.

۱۶- الطهرانی، شیخ آقابزرگ ، ۱۹۷۲م، طبقات اعلام الشیعه، تحقیق علی نقی منزوی، ، جلد ۲ ،بیروت، دارالکتاب العربی.