پایان نامه جغرافیای تاریخی زنجان از آغاز اسلام تا ظهور مغول

تعداد صفحات: ۱۹۱ | قابل ویرایش

فهرست مطالب جغرافیای تاریخی زنجان از آغاز اسلام تا ظهور مغول

چکیده پایان نامه جغرافیای تاریخی زنجان از آغاز اسلام

ناحیه زنجان از سابقه ی تاریخی کهن برخوردار است . گرچه این ناحیه در دل سرزمین های مادی قرار داشته ولی اطلاعات تاریخی در مورد آن اندک است. این ناحیه در مسیر راه های مهم ارتباطی قرار داشته و شهرهای قدیمی زنجان و سجاس و سهرورد و طارم در مسیر این راه ها به وجود آمده اند . مذهب رسمی مردنم ناحیه قبل از اسلام ، زرتشتی بوده و زبان شان پهلوی خالص.

 اعراب نو مسلمان در سال ۲۲ یا ۲۴ هجری شهر زنجان را به جنگ فتح کرده و مدت ها بر این ناحیه حکم رانی کرده و هم چنین علویان و آل بویه بر این ناحیه ، زیر نظر دولت مرکزی بغداد حکومت کرده اند.

کنگریان و اسماعیلیه ، خارج از نفوذ دولت های مرکزی بر این ناحیه حکم رانی کرده اند ، از دژهای منطقه، حکومت های کنگری و اسماعیلیه برای مقابله با حملات دولتهای مرکزی استفاده می کردند .

کنگریان به دست اسماعیلیه منقرض شدند و اسماعیلیه به دست هولاکوخان مغول ، مضمحل گردیدند. رودهای قزل اوزن و زنجان رود در به وجود آمدن تمده در این منطقه نقش اساسی داشته اند و کشاورزی از دیرباز پایانه ی اصلی اقتصاد این ناحیه بوده و هست.

‌

جغرافیای تاریخی چیست؟

جغرافیای تاریخی علمی است که از تأثیر محیط جغرافیایی بر وقایع تاریخی ، سیرتکامل دولت ها و تغییرات مرزی آن ها و تاریخ اکتشافات جغرافیایی بحث می کند. و به تعریف دیگر ؛ عملی است که رابطه ی بین انسان و طبیعت را در زمان گذشته بررسی می کند . لذا در این علم ، روابط مکانی انسان در قالب مقاطع زمانی در گذشته ، مطرح می شود تا چگونگی مسایل جغرافیایی امروز بشر ، بهتر درک شود و به تعبیر دیگر جغرافیای تاریخی ، همان جغرافیای انسانی گذشته است.

بنابراین بنا داریم تا حد توان رابطه ی بین ساکنان زنجان و نواحی مربوط به آن را در مقطع تاریخی « ورود اسلام به آن تا هجوم مغول » در محدوده ی جغرافیایی ، با توجه به وجود و گذر حکومت های مختلف اسلامی و ایرانی و آن چه که به مالکیت ، اراضی ، فرهنگ و تمدن و … بر این سرزمین گذشته مورد بررسی قرار دهیم.

وجود رودخانه های قزل اوزن و زنجان رود در اطراف زنجان و نواحی اطراف آن ، یکجانشینی و توسعه و تمدن را در طول تاریخ آشکار می کند.  البته ساختار کالبدی شهر ، مظهری از شرایط سیاسی و نظامی ـ اجتماعی موجود در آن شهر است.

همان طور که در تواریخ مذکور است زنجان در سال ۲۲ یا ۲۴ هجری بدست مسلمانان با جنگ و غلبه فتح شد که این ، حصار و استحکام نظامی شهر و سلحشوری و شجاعت مدافعان و حاکمان وقت شهر را می رساند. به طوری که می دانیم شهر زنجان دارای کهن دژ و دروازه های مختلفی بوده است ، که پس از حمله ی اعراب ، به احتمال زیاد ویران شده و یا آسیب جدی دیده که بعدها ، مرمت و احیاء شده است.

نقش ناهمواری ها در زندگی ساکنان استان

وجود ناهمواری ها در استان در ابعاد مختلف زندگی چون دام پروری ،کشاورزی ، پوشش گیاهی ، آب و هوا ، احداث راه ها و ساختمانها و تشکیل سکونت گاه های انسانی ، تأثیر زیادی دارد و نهایتاً در شیوه ی معیشت و زندگی مردم نقش مهمی را ایفا می کند.

فعالیت های کشاورزی در دشت ها و کوه پایه های استان بیشتر پوشش گیاهی ( مرتع ) در ناحیه ی کوهستانی ، باعث رشد دام داری و دام پروری دراین منطقه شده است . به طوری که سالم ترین دام ها از نظر گوشت و مغذی ترین لبنیات و عسل از نظر درصد چربی و کالری ، به مناطق کوهستانی استان تعلق دارد.

در کنار کشاورزی و دام داری ، فعالیت های اقتصادی دیگر مانند باغ داری ، زنبورداری ، صنایع دستی ، صنایع ماشینی و صنایع استخراجی و خدماتی در این استان انجام می گیرد.

منابع آب استان

استان زنجان دارای منابع آب سطحی و زیر زمینی است که منابع سطحی آن، شامل رودهای دایمی قزل اوزن ، زنجان رود ، ابهر رود ، خرا رود ، سجاس رود ، بزینه رود و ایج رود است که بیشتر این رودها نیز فصلی بوده و مقدار آب دهی آنها در فصل بهار و اوایل تابستان است. اغلب رودهای منطقه کم آب هستند و در تابستان خشک می شود.

۷۰ درصد آب مصرفی استان از منابع زیر زمینی تأمین می شود که به مصرف شرب شهر ها و آبیاری اراضی و مصارف صنعتی می رسد. احداث سدهای مختلف دراستان باعث رونق کشاورزی وپرورش ماهی ودامپروری در منطقه شده است.

از آنجا که گذشت میلیون ها سال  آب و هوای و اقلیم منطقه را تغییر می دهد . و از تاریخ وجود زنجان چند هزار سالی نمی گذرد ، بنابر این مطالب مربوط به این بخش از کتاب جغرافیای استان زنجان که در تدوین آن از کتب فراوان دیگر استفاده شده و همچنین از افراد بومی این منطقه در تدوین کتاب بهره برده شده و به نظر صحیح تر و به واقعیت نزدیک تر می رسد ، استفاده شده است.

موقعیت تاریخی – جغرافیای زنجان

بر طبق مدارک آشوری در قرن هفتم قبل از میلاد ، حدودا شهرستان زنجان مادای نام داشته و امروزه نیز روستایی به نام  ماد آباد با داشتن آثاری از هزاره ی اول ق. م رونق منطقه را در این دوره از تاریخ بازگو می کند.

 در دوره اشکانیان و ساسانیان علی الخصوص ، دره های زنجان رود و قزل اوزن از رونق بیشتری برخوردار بوده است . آتشگاه عظیم تخت سلیمان در غرب و عبادتگاه بهستان در جنوب و آتشکده ی ساسانی در طارم موید این نظریه در منطقه است . قدمت آتشکده تشویر در طارم علیا به قرون دوم تا پنجم میلاد ی می رسد ابوالفداء به نقل از ابن حوقل زنجان را از اقصی شهر های جبال از جانب شمال می داند که ابهر در جنوب آن است.

ابن خردادبه زنجان را شهری بزرگ و مشهور از نواحی  جبال می داند که بر سر راه آذربایجان ودر نزدیکی ابهر و قزوین است اصطخری زنجان را جز دیار طبرستان و دیلم ذکر می کند که دارای نعمت و درخت و کشاورزی فراوان است  رییس نیا در آذربایجان در سیر تاریخ ایران جلد ۲ می نویسد : در اواخر قرن چهارم میلادی ابریشم و سنگ های قیمتی و زینت آلات و آثار نادر هنری ، از آذربایجان و از طریق زنجان و تبریز به بنادر دریای سیاه می رسید تا به روم پایتخت بیزانس برسد و هم او گوید : شاهراه خراسان از طریق دینور ، زنجان ، مراغه ، میانج ، اردبیل و ورثان به اران می رفت. قزوینی می گوید : زنجان شهر مشهوری در ناحیه جبال میان ابهر و خلخال است.

منابع فارسی

1. شکوهی زنجان ، محمد ؛ عارف زاهد شیخ اخی فرح زنجان ، نشر شهاب زنجان ، چاپ اول ، زنجان ۱۳۸۰
2. رییس نیا ، رحیم ؛ آذربایجان در سیر تاریخ ایران ۲ جلدی ، نشر نیما ، چاپ دوم ، تبریز ۱۳۷۰
3. ابن حوقل ، ابوالقاسم محمد ؛ صوره الارض ، ترجمه ی جعفر شعار ، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران ، تهران ۱۳۴۵
4. ستوده ، منوچهر ؛ قلاع اسماعیلیه در رشته کوه های البرز ، انتشارات دانشگاه تهران ؛ تهران ۱۳۴۵
5. ابودلف ، مسعربن مهلهل ؛ سفرنامه ی ابودلف در ایران ، ترجمه ی سید ابوالفضل طباطبایی ، انتشارات فرهنگ ایران زمین ، تهران ۱۳۴۲
6. حموی ، یاقوت ؛ معجم البلدان ، ترجمه ی علی نقی منزوی ، نشر سازمان میراث فرهنگی ، تهران ۱۳۸۰
7. یعقوبی ، احمدبن اسحاق ؛ البلدان ، ترجمه ی محمد ابراهیم آیتی ، انتشارات علمی و فرهنگی ، تهران ۱۳۸۱
8. بحانا ، حدودالعالم من المشرق الی المغرب ، به کوشش منوچهر ستوده ، نشر طهوری ، تهران ۱۳۶۲
9. ابن خردادبه ، ابوالقاسم عبدالله ؛ مسالک و ممالک ، به اهتمام ایرج افشار ، انتشارات علمی و فرهنگی ، چاپ سوم ، تهران ۱۳۶۸
10. اصطخری ، ابواسحق ابراهیم ؛ مسالک و ممالک ، به اهتمام ایرج افشار ، انتشارات علمی و فرهنگی ، چاپ سوم ، تهران ۱۳۶۸
11. مستوفی ، حمدالله ؛ تاریخ گزیده ، به اهتمام عبدالحسین نوایی ، انتشارات امیرکبیر ، چاپ دوم ، تهران ۱۳۶۲
12. بلاذری ، احمدبن یحیی بن جابر ؛ فتوح البلدان ، ترجمه محمد توکل ، انتشارات نقره ، چاپ دوم ، تهران ۱۳۶۷
13. مستوفی ، حمدالله ؛ نزهته القلوب ، تصحیح گاه لیستیرنج ، چاپ ارمغان ، تهران ۱۳۶۶
14. قزوینی ، زکریابن محمد ؛ آثار البلاد و اخبار العباد ، ترجمه ی عبدالرحمن شرفکندی ، تصحیح میرهاشم محدث ، نشر مؤسسه علمی اندیشه ی جوان ، چاپ اول ، تهران ۱۳۶۶
15. حموی ، یاقوت ؛ برگزیده ی مشترک ، ترجمه ی محمد بروین گنابادی ، نشر امیرکبیر ، چاپ دوم ، تهران ۱۳۶۲.