تعداد صفحات: ۱۰۸ | قابل ویرایش
ضرورت تحقیق و پیشینه آن
وقتی مشاهده می کنیم که زبان عربی در دوره عباسی زبان اداری و سیاسی بوده است و غالباً پادشاهان و حکما و رجال دولتی آن را نیک می دانستند، مشخص می شود که عربی در ارتباطات ایشان با ممالک غیرعرب نیز بکار می رفته است و چون تاکنون درخصوص تأثیر ادبای گرگان که یکی از مهمترین نقاط غیرعربی است که در آن زبان و ادبیات عرب تقریباً در همه جا و آن هم به شکل فراگیر رایج بوده است، در زبان و ادبیات عرب بحثی نشده است، این تحقیق ضرورت می یابد.
امّا از آنجایی که تاریخ این مسأله طولانی است، یکی از دورانهای مشخص (دوره عباسی) مدنظر قرار گرفته و پیرامون آن بررسی و تحقیق شده است. در لابلای کتب ادبی و تاریخی نیز کمتر به مضمون این تحقیق و یا مضامین مشابه برمی خوریم که خود جای خالی چنین کاری را نشان می دهد و از ضرورت آن پرده برمی دارد.
البته ناگفته نماند که در کتب و منابع معتبر بسیاری نظیر وفیات الاعیان ابن خلکان ، معجم الادباء یاقوت حموی و غیر اینها بحث از رجال ، علما و ادبای گرگان به میان آمده و در شرح احوال، آثار وافکار آنان مطالبی نگاشته شده است لیکن به طور مشخص وبه صورت یکجا و ویژه ، راجع به نقش وسهمی که درادبیات عرب داشته اند کار چشمگیری انجام نشده که تحقیق حاضر به دنبال رفع این خلاء می باشد.
گرگان و استرآباد در عصر عباسی
می دانیم که فرهنگ و علم و ادب، تابع مؤلفه های گوناگونی از جمله شرایط اجتماعی و اقتصادی یک جامعه است.
ادبا و دانشمندان زیادی در خطه گرگان تربیت شده اند. گرگان از اوایل قرن ۴ عصر حکومت زیاریان تا قرن ۶ هجری در اوج شکوه و عظمت بود و توانست بزرگان و افاضل زیادی را در خود بپروراند. مساجد گرگان دارای حلقه های درسی فراوان بود و مدرسان نیز که در مساجد بودند، به تدریس علوم مختلف می پرداختند و همین امر نیز سبب شد که ادبای زیادی در آن پرورش یابند.
آنقدر شرایط فرهنگی و اجتماعی و علمی در گرگان فراهم بود که می بینیم در گرگان بزرگان علوم مختلف و دانشمندان بزرگی چون ابوعلی سینا و ابوریحان بیرونی چندین سال در آن محیط مناسب بسر می برند و به تحصیل و تدریس می پردازند. و نیز غزالی مدتها در آنجا ماند و به تحصیل علم و ادب پرداخت.
در آن زمان یعنی در قرن ۳ و ۴ زلزله ویرانگری در سال ۲۶۰ هجری قمری به همراه طاعون وحشتناک سالهای ۳۷۸ و ۳۷۹هـ و نیز درگیریهای فراوان بین حکومتهای محلّی بر سر این منطقه که آنجا را محل تردد و برخوردهای متعدد آنها نموده بود، نه تنها این شهر، بلکه کل ایالت گرگان و تختگاهش استرآباد را نیز به ویرانی کشاند و شهر جرجان برای همیشه به انحطاط و نابودی گرایید.
اما پس از نابودی گرگان ، استرآباد یک قرن بعد مجدداً جانی تازه گرفت وازاین قرون به بعد شاهد درخشش این شهر درتاریخ اسلام هستیم.
اکثریت جمعیت شهر را مسلمانان سنی مذهب تشکیل می دادند. هر مذهبی در آن زمان مسئوول و بزرگی برای خود داشت. مثلاً ابوجعفر کمیل بن جعفربن کمیل فقیه گرگانی بکرآبادی رئیس حنفیان شهر در نیمه دوّم قرن ۴ بود.
موقعیت جغرافیایی گرگان در عصر عباسی
گرگان عصر عباسی را نباید با گرگان فعلی که مرکز استان گلستان در شمال جمهوری اسلامی ایران است، یکی دانست. دو منطقه گرگان و استرآباد نیز به یک نقطه واحد گفته نمی شود. هر کدام از این جاها از نظر جغرافیایی با دیگری فاصله دارد. ایالت گرگان و منطقه استرآباد و شهر جرجان (یا گرگان) هر کدام در نقطه ای واقع شده اند.
از میان اسامی فوق ایالت گرگان از همه وسیعتر بود و شامل منطقه ای می شد که از «تمیشه» روستای خرابه شهر فعلی کردکوی آغاز می شودو تقریباً تا حوالی گنبد کاووس (قابوس) فعلی که هم اکنون در نود کیلومتری شرق گرگان مرکز استان گلستان قرار دارد، ادامه می یافت.
استرآباد نیز به شهری گفته می شود که در مقاطعی از تاریخ، «تختگاه» یا مرکز این ایالت بوده است.
امّا شهر جرجان یا گرگانِ قدیم شهری بود در منتهی الیه شرق ایالت گرگان که هم اکنون نیز ویرانه ها و آثاری از آن در حاشیه شهر گنبد کاووس فعلی باقی مانده است.
به عبارتی ساده تر می توان حدود جغرافیایی استرآباد، ایالت گرگان، گرگان، جرجان و گنبد کاووس را بدین شرح توصیف نمود:
- استرآباد : مرکز ایالت گرکان (از کردکوی تا گنبد فعلی) بوده است.
- ایالت گرگان : از حدود کردکوی آغاز و تا گنبدکاووس ادامه داشته است.
- گرگان : در سال ۱۳۱۶ این نام به جای استرآباد استفاده شد.
- جرجان : تقریباً گنبدکاووس فعلی را شامل می شود.
- گنبدکاووس: تقریباً همان جرجان یا گرگان قدیم است.
فضای علم و ادب گرگان
بسیاری از فرزانگان و ادبا در زمان خود منشأ خدمات ارزنده ای از قبیل تربیت شاگردان مبرز و تدوین و تألیف آثار ارزشمند و غیره بوده اند و به عنوان مثال می توان از ادبا و علمای بی شمار گرگان یاد کرد که در زمان خود به دلیل فضای علمی و ادبی جو حاکم فرهنگی در منطقه، منشأ خدمات ارزنده ای بوده اند.
البته ناگفته پیداست که در گرگان، شیوه های درسی و آموزشی و نیز تربیتی با سایر مناطق ایران شباهت زیادی داشته است، امّا با این همه، تعلیم و تربیت در گرگان متفاوت از سایر جاهاست.
غالباً در مساجد گرگان کلاسهای درسی تشکیل می شد و اغلب این مساجد بودند که به عنوان اصلی ترین محلهای آموزش مورد استفاده قرار می گرفتند.
در مساجد حلقه های درسی در مورد علومی مثل حدیث، فقه، کلام، قرائت، صرف و نحو و …. توسط مدرسین تشکیل می شد در دوره عباسی خانه تعدادی از بزرگان علم و یا مقامات عالیه شهر گرگان نظیر قضات محل تجمع اهالی ادب و علم بود و می توان گفت پس از مساجد منازل بزرگان و علما، بعنوان دوّمین مرکز اصلی آموزشی و پرورشی قلمداد می شد.
به خاطر وجود همین فضای علمی و فرهنگی و تپش روح علم و ادب در شهر، کاتبان و وراقان زیادی به کار کتابت و نوشتن کتب مختلف مشغول بودند و نخبگان سرشناس علمی و ادبی، مدتی ازعمر خود را در این شهر گذراندند.
منابع و مآخذ
- ابن الاثیر ، ع .ا.ع.،۱۳۵۱، تاریخ بزرگ اسلام ، ایران ، ج ۱۶ .
- استر آبادی ، م .م .، ۱۳۶۸ ، تاریخ جهانگشای نادری ، ایران.
- اشپولر، ب .، ۱۳۴۹، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی ، لندن.
- اصطخری ، ا . م .، ۱۳۶۲ ، مسالک و ممالک ، لندن.
- الماسی ، ع.م.، ۱۳۷۱، تاریخ آموزش وپرورش اسلام وایران ، ایران .
- براون .، ۱۳۵۵، تاریخ ادبیات ایران ، جلد ۴ .
- بروکلمن .، تاریخ ادبیات عرب ، ایران ، چاپ اول.
- ترکمان ، ا.ب.، ۱۳۵۰، تاریخ عالم آرای عباسی ، ایران ، جلد ۳.
- ثعالبی ، ا.، ۱۳۵۸ ، یتیمه الدهر ، ایران ، چاپ دوم .
- جواهر کلام ، ع .، ۱۳۳۳، تاریخ تمدن اسلام ، ایران ، جلد ۵.
- حجتی ، م .ب .، ۱۳۶۶ ، تاریخ قرآن کریم ، ایران ، چاپ چهارم.
- حقیقت ، ع .ا .، ۱۳۶۸ ، فرهنگ شاعران زبان فارسی، ایران ،چاپ اول .
- خواندمیر.، ۱۳۳۳، حبیب السیر ، ایران ، جلد ۴ .
- رازی ، ع ، ۱۳۴۷، تاریخ کامل ایران ، ایران ، چاپ چهارم .
- راوندی ، م ، ۱۳۷۴، تاریخ اجتماعی ایران ، ایران ، جلد ۱ تا ۸.
- راوندی ، م ، ۱۳۶۹، تاریخ تعلیم وتربیت در ایران واروپا ، ایران ، چاپ سوم.
