تعداد صفحات: ۲۴۰ | قابل ویرایش
فهرست جزئی مطالب
مقدمه ا
ب
ج
د
بررسی منابع و مآخذ
الف: منابع عمومی
۱ـ روزنامه‌ها ۱
۲ـ اسناد ۴
۳ـ تاریخ مشروطه ایران ۵
۴ـ کتاب آبی ۶
۵ـ تاریخ بیداری ایرانیان ۶
۶ـ سیاحتنامه ابراهیم‌بیک ۷
۷ـ کتاب احمد و مسالک المحسنین ۹
۸ـ خاطرات بهرامی ۱۰
۹ـ خاطرات احتشام‌السلطنه ۱۱
ب: منابع تبریز
۱ـ قیام آذربایجان و ستارخان ۱۳
۲ـ رجال آذربایجان در عصر مشروطیت ۱۳
۳ـ قیام آذربایجان در انقلاب مشروطیت ایران ۱۴
۴ـ تاریخ انقلاب آذربایجان و بلوای تبریز ۱۴
۵ـ روزنامه انجمن تبریز ۱۴
ج: منابع بوشهر
۱ـ سفرنامه سدیدالسلطنه ۱۵
۲ـ گزارش‌های سالانه سرپرسی کاکس ۱۶
۳ـ روزنامه مظفری ۱۶
د: منابع یزد
۱ـ کشف الحقایق ۱۷
۲ـ نشریات ۱۸
۳ـ خاطرات ارباب کیخسرو شاهرخ ۱۸
بخش اول: ساختار جامعه شهری و پیشینه تحول‌خواهی بازرگانان ایران
فصل اول: ساختار جامعه شهری و هرم قدرت در ایران دوره‌ی قاجار
مناسبات ارگ، مسجد و بازار ۲۰
روابط روشنفکران و بازرگانان در دوره‌ی قاجار ۲۳
ویژگی‌های بازرگانان ۲۶
فصل دوم: مسایل بازرگانان و واکنش‌های آنان پیش از جنبش مشروطه‌خواهی
۱ـ مبانی تعارضات و بحران‌های بازرگانان:
الف: عوامل داخلی ۲۷
ب: عوامل خارجی ۳۰
ج: رشد و ارتقای سطح آگاهی سیاسی و اجتماعی ۳۳
۲ـ تلاش‌های اصلاح‌گرانه بازرگانان پیش از مشروطیت
الف: واکنش‌های سیاسی بازرگانان
۱ـ۱ـ تشکیل مجلس وکلای تجار (۱۳۰۱هـ.ق) ۳۴
۱ـ۲ـ بازرگانان و جنبش تنباکو (۱۳۰۸هـ.ق) ۳۶
ب: واکنش تجاری بازرگانان
تشکیل کارخانه‌ها و شرکت‌های تجاری ۴۰
بخش دوم: نقش بازرگانان در جنبش مشروطیت ایران
فصل اول: نقش بازرگانان در جریان مشروطیت در تهران
علل و زمینه‌های تحصن تجار به حرم عبدالعظیم (۱۳۲۳هـ.ق) ۴۳
وقایع منجر به مهاجرت صغری و دوران مهاجرت کبری و نقش بازرگانان ۴۷
فعالیت فردی بازرگانان در تهران در جنبش مشروطیت :
۱ـ خانواده‌ی امین‌الضرب ۵۸
۲ـ میرزا محمود تاجر اصفهانی ۶۶
۳ـ حاج محمدتقی بنکدار و برادرش حاج حسن ۶۸
۴ـ حاج محمداسماعیل مغازه‌ای ۷۰
۵ـ حاج آقامحمد معین التجار بوشهری ۷۲
۶ـ میرزا جوادخان سعدالدوله ۷۵
۷ـ حاجی محمدتقی شاهرودی ۷۸
۸ـ حاجی محمدعلی شالفروش ۷۹
فصل دوم: جریان مشروطه‌خواهی بازرگانان در سه ایالت آذربایجان، یزد و بوشهر
۲ـ۱ـ نقش بازرگانان در جریان مشروطه‌خواهی تبریزیان:
اهمیت تبریز ۸۲
جنبش مشروطه‌خواهی در تبریز ۸۳
بازرگانان تبریزی در مشروطیت:
۱ـ علی مسیو ۸۶
۲ـ حاجی علی دواچی ۸۷
۳ـ حاج مهدی کوزه‌کنانی ۸۷
۴ـ حاج زین العابدین مراغه‌ای ۹۱
۵ـ میرزا عبدالرحیم طالبوف تبریزی ۹۳
۲ـ۲ـ نقش بازرگانان یزد در جنبش مشروطیت
اهمیت یزد ۹۷
حاج محمدتقی مازار و مشروطیت ۹۹
بازرگانان زرتشتی یزد و مشروطیت
۱ـ خاندان جمشیدیان ۱۰۰
۲ـ خاندان جهانیان ۱۰۳
۲ـ۳ـ بازرگانان بوشهر در جنبش مشروطیت
اهمیت بندر بوشهر ۱۰۶
نقش بازرگانان بوشهر در جنبش مشروطیت ۱۰۹
بخش سوم: سهم بازرگانان از تشکیلات نظام مشروطیت تا بمباران مجلس اول
فصل اول: سهم بازرگانان در مجلس دوره‌ی اول و تصمیم‌گیری‌های آن
۱ـ بازرگانان و انتخابات مجلس اول ۱۱۴
۲ـ سهم و ایفای نقش بازرگانان در تصمیم‌گیری‌های مجلس اول
۲ـ۱ـ ارایه‌ی لایحه استقراض دولت و واکنش بازرگانان در مجلس ۱۱۷
۲ـ۲ـ وزارت مالیه و مساله مسیو جوزف نوز ۱۲۲
۲ـ۳ـ میزان توجه به خواسته‌های تجار در مواد مصوب قانون اساسی و متهم آن ۱۲۵
۲ـ۴ـ وزارت عدلیه و مسایل قضایی ۱۲۸
۲ـ۵ـ مباحث وزارت تجارت با وکلای تجار برای علمی کردن فعالیت‌های تجار ۱۳۰
۲ـ۶ـ وزارت مالیه و امور مالیات و امنیت ایالات ۱۳۱
۲ـ۷ـ قرارداد ۱۹۰۷م. روس و انگلیس و واکنش تجار ۱۳۳
۲ـ۸ـ سهم تجار در کمیسیون‌های مجلس ۱۳۴
فصل دوم: فعالیت‌های حمایتی بازرگانان ایران از مشروطیت در خارج از مجلس ۱۳۹
تشکیل انجمن‌های ایالتی و ولایتی، انجمن‌های سیاسی و انجمن‌های اقتصادی فعالیت بازرگانان تبریز:
۱ـ در انجمن تبریز ۱۴۰
۲ـ تاسیس انجمن سعادت استانبول ۱۴۴
۳ـ حضور بازرگانان تبریزی در حزب اجتماعیون عامیون ۱۴۵
فعالیت بازرگانان یزد در دوره مشروطه:
۱ـ تشکیل انجمن‌های صنفی تجاری ۱۴۶
۲ـ فعالیت دو تجارتخانه جمشیدیان و جهانیان در تشکیل بانک ملی و تامین اسلحه مجاهدان ۱۴۷
۳ـ تلاش‌ها در اصلاح تنظیمات مالیاتی یزد ۱۵۰
فعالیت تجار بوشهر در دوره مشروطیت:
تشکیل انجمن نظّار و اکثریت تجار عضو آن ۱۵۳
اقدامات بازرگانان در مقابل ستم داخلی و سلطه خارجی ۱۵۴
نتیجه‌گیری: ۱۵۶
فهرست منابع و مآخذ ۱۶۲
ضمایم (اسناد و تصاویر) ۱۷۲
چکیده
رساله‌ی حاضر که با عنوان «نقش و سهم بازرگانان در جنبش مشروطیت ایران با تکیه بر ایالات چهارگانه تهران، آذربایجان، یزد و بوشهر (۱۳۱۳-۱۳۲۶هـ.ق) تدوین شده است، به بررسی مبانی تعارضات بازرگانان و حاکمیت به عنوان علل مشروطه‌خواهی آنان و نقش و سهم این گروه اجتماعی در به ثمر رسیدن جنبش مشروطه و حیات نظام مشروطیت تا بمباران مجلس اول می‌پردازد. پرسش اساسی پیش روی پژوهشگر این است که: «علل و عوامل مشروطه‌خواهی بازرگانان و نقش و سهم آنان در مشروطیت تا به توپ بسته شدن مجلس اول چه بود؟».
فرضیه اصلی تحقیق این که: «بازرگانان به عنوان رکن اصلی بازار، یکی از سه گروه رأس هرم قدرت بودند و براساس جایگاه اجتماعی و اقتصادی خود به ایفای نقش در مسایل می‌پرداختند. آنان با آغاز دوره‌ی حکومت قاجارها و سلطه‌گری دول روس و انگلیس با وضعیت بدتری مواجه شدند؛ ضعف حکومت مرکزی و سلطه حکام ستمگر و قدرت‌های خارجی، بازرگانان ایران را به مقام متضررترین قشر اجتماعی تنزل داد. این امر باعث افزایش تضاد بازرگانان و حاکمیت شد. بی نتیجه ماندن تلاش‌های گروهی بازرگانان برای مقابل با تهدیدات داخلی و خارجی باعث شد تا آنان آگاهانه برای تحقق خواسته‌های تاریخی خود از فعال‌ترین گروههای اجتماعی در جریان مشروطیت شوند.
یافته‌های اساسی رساله‌ی حاضر این که: «۱ـ بازرگانان ضمن خودآگاهی درونی و کسب علم و تجربه به خصوص از نیمه‌ی دوم قرن نوزدهم میلادی به بعد باعث شد تا آنان در مقابل تهدیدات داخلی و سلطه خارجی به واکنش‌های سیاسی و تجاری تست بزنند.
مقدمه
رساله‌ی حاضر که با عنوان «نقش و سهم بازرگانان دوره مظفری در جنبش مشروطیت ایران» تدوین و نگارش شده است، ضمن بررسی مبانی تعارضات بازرگانان ایران و نارضایتی آنان از ظلم و ستم داخلی و سلطه خارجی، نقش و سهم آنان را به عنوان یک نیروی اجتماعی در واقعه مشروطیت و نظام آن مشخص کرده است.
به لحاظ زمانی، محدوده این موضوع از جلوس مظفرالدین شاه قاجار تا بمباران مجلس شورای ملی دوره‌ی اول است. (۲۵ ذیحجه ۱۳۱۳هـ.ق ـ ۲۳ جمادی‌الثانی ۱۳۲۶هـ.ق). وسعت مکانی آن هم بررسی نقش و سهم بازرگانان در چهار ایالت عمده و تاثیرگذار ایران در جنبش مشروطیت یعنی تهران، آذربایجان، یزد و بوشهر را دربر می‌گیرد.
روش پرداختن به موضوع براساس روش تاریخی و بررسی توصیفی ـ تحلیلی و تطبیق داده‌ها و اطلاعات از اسناد و منابع است. شیوه گردآوری اطلاعات مراجعه به مراکز کتابخانه‌ای و آرشیوهای اسناد و روزنامه‌ها است.
تاکنون یکصد سال از جنبش مشروطیت به عنوان اولین حرکت تحول‌خواهانه ایرانیان می‌گذرد اما هنوز تحقیق جدی و جزئی در مورد نقش و سهم بازرگانان ایران به عنوان یک گروه پر اهمیت اجتماعی انجام نشده است. تحقیقات جدیدی وجود دارد که در آنان با محور قراردادن موضوع اقتصاد و تجارت بعضاً به بازرگانان مرتبط با موضوع پرداخته شده است. در مورد بازرگانان و مشروطیت مهمترین کار تحقیقی در ایران رساله‌ی دکتری خانم «سهیلا ترابی فارسانی» است.
ساختار جامعه شهری ایران در دوره قاجار
جامعه ایران براساس شیوه معیشت و فعالیت مردمان و فرهنگ آن دو گونه بود: ۱ـ روستایی ۲ـ شهری. اقتصاد روستایی براساس کشاورزی، دامداری، شکار و ماهیگیری استوار است. در دسته‌بندی طبقه اجتماعی ایران کشاورزان پایین‌ترین گروه در هرم قدرت بودند. آنان در تحولات سیاسی و اقتصادی از جمله جنبش مشروطیت تاثیری نداشتند بلکه از این جنبش تاثیر پذیرفتند که پرداختن به آن، موضوع این پژوهش نیست.
ساختار جامعه شهری ایران پس از اسلام و اصلی‌ترین ارکان تشکیل دهنده آن به شکل مثلثی با سه ضلع ارگ، مسجد و بازار بود. ارگ حکومتی، سرآمد امور سیاسی و اداری و نظامی جامعه بود. دستگاه دینی و روحانیت با مرکزیت مسجد ناظر امور مذهبی و حقوقی و قضایی محسوب می‌شد و بازار پشتوانه اقتصادی و مرکز امور تجارت و مبادلات بود.
مناسبات و روابط این سه مرکز در پیدایش هرم قدرت اجتماعی حایز اهمیت است. در روابط مسجد ـ ارگ، اساس قدرت علما در مقابل سلطنت، ریاست آنان برنهاد دینی و امور مذهبی و نفوذ کامل در بین مردم بود و گاه قدرت اقتصادی برخی علماء هم چشمگیر بود. علماء در غیاب امام به عنوان حاکم اسلامی نایب او در تایید حکومت‌ها بودند.
سلطنت قاجار براساس قدرت نظامی و ایلیاتی شکل گرفت و چندان به نیروی دین و مذهب وابسته نبود. اما شاهان اولیه آن بخصوص در مواقع بحرانی جنگ با روس‌ها تا سال ۱۲۴۳هـ.ق/۱۸۲۸م. سعی در همراهی با علما داشتند و علماء هم با درک تهدیدات، فتواهای سیاسی در حمایت از شاه قاجار صادر می‌کردند. از دوره ناصری و بخصوص با اجرای اندیشه‌های قانونمدارانه میرزاتقی‌خان امیرکبیر صدراعظم وقت، روابط مسجد ـ ارگ به بحران گرایید و این مقدمه رهبری علماء در جنبش‌های ضد حاکمیت شد.
ویژگی‌های بازرگانان
در به کار بردن دو واژه «بازرگان» و «تاجر» در این پژوهش، تفاوت معنایی مدّ نظر نیست بلکه بازرگان واژه فارسی و تاجر به زبان عربی هر دو یک معنا و مفهوم دارند.
در ذکر اصطلاح بازرگان، کسانی غیر از اصناف و پیشه‌وران و فروشندگان مدّ نظر است. تاجر و بنکدار در زمره بازرگانان محسوب می‌شود. بازرگانان واقعی یعنی کسانی که به کار صادرات و واردات کالا مشغول بودند و بنکداران واسطه‌های عمده فروشی بین تجار و فروشندگان هستند.
بازرگانان بزرگ و بازرگانان معمولی در ظاهر با هم یکسان بودند بلکه تفاوت این دو در سطح و شیوه زندگی خصوصی و داخل خانه بود. تجار عمده و بزرگ، عمامه‌ای از شال ترمه بر سر داشتند اما دیگران کلاه بخارایی و پیراهن پنبه‌ای مخمل می‌پوشیدند و در مراسم رسمی ردایی بر دوش می‌انداختند. از امتیازات مهم بازرگانان، معافیت آنان از مالیات و خدمت نظام بود. بازرگانان فقط عوارض گمرکی به دولت می‌دادند.
بازرگانان به لحاظ علم و آگاهی از دیگر گروههای اجتماعی ایران ـ به استثنای حکام و علما ـ بالاتر بودند. نیاز آنان به حساب کردن امور تجاری و تنظیم سند قراردادها باعث توجه آنان به یادگیری خط سیاق بود. این علم و آگاهی را آنان در ارتباط با خارج کسب کردند و بر همین اساس به نوگرایی و پیشرفت‌خواهی توجه داشتند.
منابع و مآخذ
- گیلبار، گاد. جی، تجار ایران و انقلاب مشروطیت، ترجمه جهانگیر پهلوان، زمینه ایرانشناسی، ۱۳۶۴.
- تفرشی حسینی، احمد، روزنامه اخبار مشروطیت و انقلاب ایران «یادداشت‌های احمد تفرشی حسینی در سالهای ۱۳۲۱ تا ۱۳۲۸ قمری، به انضمام وقایع استبداد صغیر»، به کوشش ایرج افشار، (تهران، انتشارات، ۱۳۵۱).
- آوری، پیتر، تاریخ معاصر ایران، ترجمه محمد رفیعی مهرآبادی، انتشارات عطائی، ۱۲۷۷. ۲جلد.
- نواب رضوی، محمد، کشف‌الحقایق یا سفر چهارساعته، نسخه خطی، تهران، میکرو فیلم دانشگاه تهران، شماره ۲۵۴۰.
- روزنامه رسمی کشور شاهنشاهی ایران، مدیر محمدهاشمی، مذاکرات مجلس دوره اول تقنینه ۱۳۲۵-۱۳۲۶هـ.ق.
- تاریخچه سی‌ساله بانک ملی ایران ۱۳۷۷-۱۳۰۷هـ.ق، (تهران، بانک ملی ایران، ۱۳۳۸).
- خاطرات ارباب کیخسرو شاهرخ، به کوشش شاهرخ شاهرخ و راشنارایتر، ترجمه غلامحسین میرزا صالح، (تهران، انتشارات مازیار، چاپ اول، ۱۳۸۲).
- آیتی، عبدالحسین، تاریخ یزد یا آتشکده یزدان، (یزد، چاپخانه گلبهار، ۱۳۱۷).
- طاهرزاده بهزاد، کریم، قیام آذربایجان در انقلاب مشروطیت ایران، با مقدمه سیدحسن تقی‌زاده و رضا شفق، (تهران، انتشارات اقبال، چاپ دوم، ۱۳۶۳).
- افشار، ایرج، سواد و بیاض، (تهران، دهخدا، ۱۳۲۴).
