تعداد صفحات: ۲۱۲ | قابل ویرایش
فهرست مطالب
چکیده ۱
دیباچه ۳
مقدمه ۵
فصل نخست) حقوق و واقعیت ۱۰
بخش نخست) حقوق و هستی‌شناسی ۱۰
گفتار نخست) هستی‌شناسی ۱۱
گفتار دوم) هستی‌شناسی حقوقی ۱۲
بخش دوم) حقوق و معرفت‌شناسی ۱۴
گفتار نخست) معرفت‌شناسی ۱۴
گفتار دوم) معرفت‌شناسی حقوقی ۲۰
بخش سوم)حقوق و واقع‌گرایی ۲۷
گفتار نخست) واقع‌گرایی ۲۸
گفتار دوم) واقع‌گرایی حقوقی ۳۴
فصل دوم) از واقع‌گرایی تا نامگرایی ۳۸
بخش نخست) واقع‌گرایان و نامگرایان ۳۹
گفتار نخست) دیدگاهها و ثمره نزاع ۴۰
مبحث نخست) دیدگاههای دو گروه ۴۰
مبحث دوم) ثمره نزاع ۴۲
گفتار دوم) فلاسفه واقعگرا و نامگرا ۴۶
مبحث نخست) سقراط، افلاطون و ارسطو ۴۷
مبحث دوم) جان دانز اسکاتوس و ویلیام اوکامی ۵۱
مبحث سوم) توماس هابز و دیوید هیوم ۵۳
مبحث ششم) هانس وایهینگر ۵۹
بخش دوم) مفهوم‌گرایی و نقد دیدگاهها ۶۱
گفتار نخست) مفاهیم حقوقی: بازگشت به بحث واقع‌گرایی و نامگرایی ۶۲
مبحث نخست) نقد واقع‌گرایان ۶۵
مبحث دوم) نقد نامگرایان ۶۹
گفتار دوم) فواید و محدودیتهای مفاهیم حقوقی ۷۲
مبحث نخست) فواید مفاهیم حقوقی ۷۲
مبحث دوم) محدودیتهای مفاهیم حقوقی ۷۳
مبحث نخست) دیدگاههای مکتب مفهوم‌گرا ۷۵
مبحث دوم) تلاشهای هوفلد ۷۵
مبحث سوم) جایگاه فعلی و نقد مکتب مفهوم‌گرا ۷۷
بخش سوم) حقوق آمریکا، اسکاندیناوی و ایران ۷۸
گفتار نخست) حقوق آمریکا ۷۸
مبحث نخست) فلسفه حقوق ۷۹
مبحث دوم) رویه قضایی ۸۷
گفتار دوم) حقوق کشورهای اسکاندیناوی ۹۰
مبحث نخست) واقعیت و مفاهیم حقوق ۹۲
مبحث دوم) ارزش‌شناسی مکتب واقع‌گرایی اسکاندیناوی ۹۷
گفتار سوم) حقوق ایران ۱۰۳
مبحث نخست) واقع‌گرایی ۱۰۳
مبحث دوم) نامگرایی ۱۰۸
فصل سوم) از واقع‌گرایی تا ضد واقع‌گرایی ۱۱۰
بخش نخست) واقع‌گرایان و ضد واقع‌گرایان ۱۱۲
گفتار نخست) دیدگاههای دو گروه ۱۱۲
مبحث نخست) در فلسفه علوم ۱۱۴
مبحث دوم) در فلسفه اخلاق ۱۱۹
مبحث سوم) در فلسفه حقوق ۱۲۱
گفتار دوم) ثمره نزاع و نقد دیدگاهها ۱۲۵
گفتار سوم) فلاسفه واقعگرا ۱۲۹
مبحث نخست) مایکل مور ۱۲۹
مبحث سوم) رونالد دورکین: ۱۳۷
بخش دوم) واقع‌گرایی و ضد واقع‌گرایی: فلسفه کانت ۱۳۹
گفتار نخست) دیدگاههای کانت ۱۴۰
گفتار دوم) ثمره دیدگاه کانت ۱۴۳
گفتار سوم) کانت و انقلاب در معرفت‌شناسی ۱۴۴
گفتار چهارم) موافقان و مخالفان دیدگاههای کانت ۱۴۶
بخش سوم) اصول فقه اسلام ۱۴۷
گفتار نخست) حسن و قبح ذاتی ۱۴۸
گفتار دوم) تخطئه و تصویب ۱۵۰
بخش چهارم) واقع‌گرایی، ضد واقع‌گرایی و نامگرایی ۱۵۲
گفتار نخست) واقع‌گرایی ۱۵۲
گفتار دوم) نامگرایی ۱۵۴
گفتار سوم) ضد واقع‌گرایی ۱۵۴
فصل چهارم ) از واقع‌گرایی تا آرمان‌گرایی ۱۵۶
بخش نخست ) سابقه تقسیم‌بندی و معانی ایده‌آلیزم حقوقی ۱۵۷
گفتار نخست ) سابقه تقسیم‌بندی ۱۵۸
گفتار دوم ) معانی ایده‌آلیزم حقوقی ۱۶۱
بخش دوم ) ریشه‌های فلسفی بحث ۱۶۴
گفتار نخست ) در فلسفه عمومی ۱۶۴
گفتار دوم ) در فلسفه حقوق ۱۶۷
بخش سوم ) مکاتب واقعگرا و ارزشگرا ۱۶۹
گفتار نخست) مکاتب واقعگرا ۱۷۰
گفتار دوم) مکاتب ارزشگرا ۱۷۶
– حقوق طبیعی نومدرسی ۱۷۹
– فلسفه حقوقی لئون دوگی ۱۸۰
– مکاتب دیگر ۱۸۰
نتیجه‌گیری: ۱۸۱
چکیده
اصطلاح «واقع‌گرایی» در فلسفه عام و فلسفه حقوق دارای معانی گوناگون و گاه متعارض است، چندانکه خواننده از معانی متعدد آن به شگفتی می‌آید. برای مثال، مکاتب حقوق طبیعی با تأکید بر حقوق از پیش موجود که با ابزار عقل کشف می‌شود، در زمره مکاتب واقعگرا می‌آید و از سوی دیگر، با اعتقاد به آرمان عدالت که راهنمایی حقوق را در دست دارد، مکتبی ایده‌آلیستی به شمار می‌رود.
معنی واقع‌گرایی در مکتب «واقع‌گرایی آمریکایی» نیز تنها با معنی آن در زبان روزمره قرابت دارد و این مکتب را به اعتبار این که قواعد حقوقی از پیش موجود را نفی می‌کند، می‌توان در گروه مکاتب نامگرا آورد.
از سویی، باید دانست که مکاتب فکری فلسفه حقوق، در واقع، امتداد مکاتب فلسفی است و به همین دلیل، تشتت و پراکندگی معانی «واقع‌گرایی» از فلسفه عام به فلسفه حقوق نیز کشیده شده است.
در این رساله هدف اعمال اصطلاح فلسفی واقع‌گرایی در زمینه فلسفه حقوق بوده است و تلاش شده تا معانی گوناگون آن تشریح و ابهامی که از این رهگذر پدید می‌آید، زدوده شود.
به همین دلیل است که این رساله به صورت مباحثی شگفت‌انگیز و و در عین حال جالب، جلوه می‌کند.
دیباچه
در کشورهایی که فلسفه حقوق از دروس اجباری دوره های تحصیلی است، بسیاری از دانشجویان تنها به این دلیل به مطالعه این علم می‌پردازند که برای فارغ التحصیلی و جلوگیری از افت معدل لازم است. در کشورما که چنین درسی تقریبا در میان واحد های درسی وجود ندارد، این فایده نیز متصور نیست.
با این همه، مطالعه فلسفه حقوق از جنبه‌های گوناگون سودمند واقع می‌گردد؛ از دیدگاه عملی، مطالعه این علم، باعث افزایش قدرت تحلیل و تفکر انتقادی و خلاق در حقوق می‌شود. از دیدگاه حرفه‌ای نیز فلسفه حقوق به نحوه اندیشه وکلا و دادرسان درباره رفتار و نقش خود در جامعه می‌پردازد. بسیاری نیز صرفنظر از دیگر فواید، مطالعه این علم را فی‌نفسه و بخودی‌خود لذتبخش می‌دانند.
مقدمه
شاید کمتر نویسنده‌ای را بتوان یافت که به نوعی ادعای واقع‌گرایی نداشته باشد. وصف «واقعگرا» در فلسفه حقوق در معانی گوناگون و گاه متعارض به کار رفته است، چندانکه گاه موجب تحیر و سرگردانی خواننده می‌گردد.
از یکسو، مکتب واقع‌گرایی آمریکایی و اسکاندیناوی و همچنین مکاتب اثبات‌گرا را در زمره مکاتب واقعگرا می‌آورند و از سوی دیگر، مکتب حقوق طبیعی را نیز با آن همه دیدگاههای متفاوت، در همین گروه جای می‌دهند.
همین امر باعث شده تا انجام تحقیق در باب حقوق و واقع‌گرایی با دشواریهای فراوان روبرو شود، چندانکه در همین رساله نیز بیشتر تلاشها صرف جمع‌آوری دیدگاههای متفاوتی شده که گاه تنها عنوان واقع‌گرایی را برسر دارند. همچنین، خواهیم دید که «ایده‌آلیزم» نیز که بطور معمول در برابر واقع‌گرایی به کار می‌رود، دارای معانی متفاوت است.
بررسی علل این پراکندگی از اهمیتی ویژه برخوردار است؛ در واقع، می‌خواهیم بدانیم که چرا این دیدگاههای متفاوت و گاه متعارض تحت عنوانی واحد مورد بحث قرار گرفته است؟ پاسخ این پرسش را می‌توان با مطالعه مباحث راجع به واقع‌گرایی در فلسفه عام، یافت.
مطالعه نظریات فلاسفه بزرگ نشان می‌دهد که مکاتب حقوقی امروز، در واقع، امتداد نظامهای فلسفی است. دانشمند و فیلسوف فرانسوی «پیر دوهم»، در مطالعه ای که به عمل آورده است، چنین نتیجه می‌گیرد که نظریات علمی فعلی، حاصل توسعه و گسترش اصول متافیزیکی است و همین وضعیت در مورد فلسفه حقوق نیز صادق است.
حقوق و واقعیت
جایگاه واقع‌گرایی در فلسفه بگونه‌ای است که با دیگر مباحث فلسفی نیز ارتباط پیدا می‌کند، چندانکه برای درک بهتر آن بویژه آشنایی با مباحث هستی‌شناسی و معرفت‌شناسی ضروری به نظر می‌رسد.
به همین دلیل، در این بخش مقدماتی، نخست در دو بخش جداگانه به این دو مبحث عمده فلسفی و نفوذ آن در فلسفه حقوق می‌پردازیم و آنگاه در بخش سوم و پایانی ارتباط آن را با مفهوم واقع‌گرایی بررسی می‌کنیم.
فلسفه عموما به طرح سه پرسش کلی می‌پردازد؛ واقعیت چیست؟ شناخت چیست؟ چه چیزی درست و خیر است؟ مرز این پرسشها گاه نامشخص است. ولی، با این همه، فلاسفه نیز مسایل فلسفی را کم و بیش بخشی از این پرسشها می‌دانند.
اینگونه پرسشها و پرسشهای دیگر از این دست در قلمرو مباحث سه‌گانه‌ای قرار می‌گیرد که در این فصل مورد بررسی قرار می‌دهیم.
هستی‌شناسی
هستی‌شناسی عبارت است از تحقیق فلسفی در باب «وجود» یا «هستی». این تحقیق گاه متوجه مفهوم وجود است و در آن این پرسش مطرح می‌شود که معنای وجود چیست و چه هنگام می‌توان گفت که چیزی وجود دارد؟
گاه نیز هستی‌شناسی به طرح این پرسش می‌پردازد که چه چیز یا چه انواع کلی وجود دارد؟ به این ترتیب است که گاه از هستی‌شناسی فیلسوفی خاص سخن به میان می‌آید و منظور آن است که او به وجود چه اموری معتقد است. هنگامی نیز که از هستی‌شناسی یک نظریه سخن گفته می‌شود، در واقع منظور اموری است که باید وجود داشته باشد تا آن نظریه صحیح تلقی گردد.
بسیاری از مباحث اساسی فلسفه به انواع موجودات می‌پردازد و استدلالهایی که در این زمینه صورت گرفته، تحقیق در باب مفهوم وجود را در پی داشته است. بسیاری از فلاسفه، نه به این دلیل که مبحث وجود بخشی از مسایل عدیده فلسفی است، بلکه به دلیل نقش محوری آن در فلسفه به مطالعه در باب وجود و هستی پرداخته اند که از میان فلاسفه دوران باستان «پارمنید» و از میان فلاسفه قرن بیستم «مارتین هایدگر» را می‌توان نام برد.
فهرست منابع
منابع فارسی
- امامی، دکتر سید حسن، حقوق مدنی، جلد چهارم، ناشر: کتابفروشی اسلامیه، چاپ پنجم، ۱۳۶۸.
- جعفری لنگرودی، دکتر محمد جعفر، ترمینولوژی حقوق، ناشر: کتابخانه گنج دانش، چاپ چهارم، زمستان ۱۳۶۸.
- شمس، دکتر عبدالله، آیین دادرسی مدنی، جلد دوم، نشر میزان، چاپ نخست، پاییز ۱۳۸۱.
- صانعی، دکتر پرویز، حقوق و اجتماع، انتشارات طرح نو، چاپ نخست،۱۳۸۱.
- فروغی، دکتر محمدعلی، سیر حکمت در اروپا، به تصحیح امیر جلال الدین اعلم، نشر البرز، چاپ چهارم، سال ۱۳۸۳.
- فیض، دکتر علیرضا، مبانی فقه واصول،……………………………….
- کاتوزیان، دکتر ناصر، فلسفه حقوق، جلد نخست (تعریف و ماهیت حقوق)، شرکت سهامی انتشار، چاپ نخست ۱۳۸۰.
- کاتوزیان، دکتر ناصر، فلسفه حقوق، جلد سوم (منطق حقوق)، شرکت سهامی انتشار، چاپ نخست ۱۳۷۷.
- کاتوزیان، دکتر ناصر، حقوق خانواده، جلد دوم، ناشر: شرکت انتشار، چاپ سوم، ۱۳۷۲.
۱۰- محمدی، دکتر ابوالحسن، مبانی استنباط حقوق اسلامی، انتشارات دانشگاه تهران،چاپ هفتم، آبان ۱۳۷۰.
۱۱- معین، دکتر محمد، فرهنگ فارسی، مؤسسه انتشارات امیر کبیر، چاپ هشتم، ۱۳۷۱
۱۲ – موحد، دکتر علیمحمد، در هوای حق و عدالت؛ از حقوق طبیعی تا حقوق بشر، چاپ دوم، سال ۱۳۸۱، نشر کارنامه.
منابع انگلیسی
۱ – Allen, Carleton Kemp, Law in Making, 7th edition, Oxford, Clarendon Press, 1964.
۲ – Bix, Brian H., Jurisprudence: Theory and Context, London, Sweet & Maxwell, 1996.
۳ – Bodenheimer Edgar, Jurisprudence; The Philosophy and Method of the Law, revised edition, Harvard University Press, second printing, 1976, printed in the United State of America,
۴ – Buffelan Lanore, Yvaine , Droit Civil, dixieme edition Armand-Colin ,(1997).
۵ – Bunnin, Nicholas and Yu , Jiyuan, The Blackwell Dictionary of Western Philosophy, Blackwell Publishing, 2004,”Is/ought gap”
۵ – Cairns, Huntington, Legal Philosophy from Plato to Hegel, The Johns Hopkins Press, Baltimore, 1949.
۶ – Chisholm, Roderick M., Theory of Knowledge, Prentice-Hall, INC.Englewood Cliffs, N. J., 1966.
۷ – James L. Christian, Philosophy; An Introduction to the Art of Wondering, eighth edition, Thomson/Wadworth, 2003.
۸ – Dworkin, Ronald M. , Taking Rights seriously, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, (1978),
۹ – Frank. Jerome, Law and the Modern Mind, Anchor Books edition, New York, 1963.
۱۰ – M.D.A Freeman, Lloyd`s Introduction to Jurisprudence, Seventh Edition, Sweet & Maxwell, London.
