تعداد صفحات : ۱۴۰ قابل ویرایش
دراین تحقیق، سعی شده است ضمن بررسی مبانی قانونی وجایگاه نظام ارزشیابی عملکرد ازدیدگاه اسلام وحقوق ایران ، با طرح سه فرضیه وسه سؤال، ضوابط جاری ارزشیابی عملکرد شاغلین دستگاههاوسازمانهای دولتی ومیزان اثربخشی آن درنظام پرداخت حقوق ومزایای کارکنان دولت،مورد تجزیه وتحلیل حقوقی قرارگرفته وپاسخ مناسبی داده شود.
مقدمه
۱-نحوه انتخاب موضوع:
به موازات رشد وتوسعه حقوق عمومی درسطح بین الملل، مباحث مربوط به اصل حاکمیت قانون و قانونمداری،جزو سرفصلهای درس حقوق اداری درمقطع کارشناسی ارشد رشته حقوق عمومی گنجانده شده است ودراین راستابحث وبررسی پیرامون قانونمندی وعادلانه بودن اصول ومعیارهای ارزشیابی در نظام اداری واستخدامی کشور،همواره توجه دانش پژوهان حقوق عمومی و مدیریت منابع انسانی رابه خودجلب نموده است.
ازطرفی طبق اصل سوم قانون اساسی ج.ا.ا، رفع تبعیض ناروا وایجاد نظام اداری صحیح وعادلانه بمنظور تحقق عدالت اجتماعی واقتصادی تکلیف قانونی دولت می باشد،بنابراین بازنگری اساسی در نظام ارزشیابی ونظام پرداخت کارکنان دولت،به عنوان مهمترین محورانجام اصلاحات ، درعرصه قانونمداری از دغدغه های اصلی دولت بشمارمی آیددلایل مذکور وهمچنین علاقه مندی و انگیزه ناشی ازمطالعات قبلی با راهنمایی های استاد محترم ”جناب آقای دکتر امیرارجمند“،موجب گردیدکه موضوع پایان نامه خود را باعنوان ”نقش ارزشیابی عملکرد در نظام پرداخت کارکنان دولت“انتخاب نمایم.
دراین تحقیق، سعی شده است ضمن بررسی مبانی قانونی وجایگاه نظام ارزشیابی عملکرد ازدیدگاه اسلام وحقوق ایران ، با طرح سه فرضیه وسه سؤال، ضوابط جاری ارزشیابی عملکرد شاغلین دستگاههاوسازمانهای دولتی ومیزان اثربخشی آن درنظام پرداخت حقوق ومزایای کارکنان دولت،مورد تجزیه وتحلیل حقوقی قرارگرفته وپاسخ مناسبی داده شود.
ارزشیابی ابزارمؤثری درمدیریت منابع انسانی است که طی سالهای اخیربطورروزافزونی موردتوجه اغلب سازمانها،مؤسسات وشرکتهای دولتی وغیردولتی قرارگرفته است.نتایج تحقیقات انجام شده نشان می دهدبااستفاده صحیح ومنطقی ازاین ابزار،سازمانهاباکارائی بهتری به اهداف موردنظرخودمی رسندوازطرفی منافع وخواسته های کارکنان نیزبنحومطلوب تامین می گردد.
۲- روش تحقیق:
در تهیه مطالب و یافته های این تحقیق از روش کتابخانه ای استفاده شده و در مجموعه کتابخانه های موجود در دانشگاه شهید بهشتی، دانشگاه تهران، مرکز آموزش مدیریت دولتی مراجعه و از بانکهای اطلاع رسانی دانشگاهها سازمان مدیریت وبرنامه ریزی کشورو مرکز آموزش مدیریت دولتی جهت جستجوی موضوعی کتب و مقالات مرتبط بهره گیری شد است . اغلب منابع و متون موجود با نگرش مدیریتی و بعضاً آموزشی و یا کاربردهای تولیدی وصنعتی نگاشته شده ،تحلیلها ونظریات ارایه شده بیشتر جنبه عملی و اقتصادی دارند تا حقوقی .
۳- تاریخچه ارزیابی عملکرد:
نظام ارزیابی به صورت رسمی در سطح فردی و سازمانی از سال ۱۸۰۰ میلادی توسط رابرت اون در اسکاتلند در صنعت نساجی برای اولین بار مطرح گردید و کالاهای تولید شده با استفاده از چوب هایی در رنگهای مختلف درجه بندی شدند که در واقع نوعی ارزیابی کیفیت بوده است.[۱]
” در ایران ارزشیابی بصورت کلاسیک اولین بار توسط خواجه رشیدالدین فضل اله در اواخر قرن هفتم هجری مطرح شد.وی که بیش از بیست سال مقام وزارت مغولها را عهده دار بوده است،ارزشیابی عملکرد نیروی انسانی را این گونه توصیف می کند: موقوفات را کارکنان، عمال و محصلان، تجربه کنند، هر کس را از میان آنها به بی امانتی و بی لیاقتی یافتند باید بیرون کنند و کسی را که در او اخلاص و تعهد یافتند جایگزین نمایند.”[۲]
۴-تعریف اصطلاحات :
برای اینکه نقش و جایگاه نظام ارزشیابی را در فرایند افزایش و بهبود حقوق دستمزد کارکنان بهتر تبیین نمائیم ابتدا معنی و مفهوم وتعریف اصطلاحی ارزشیابی و ارزشیابی عملکرد و سپس تعریف حقوق و دستمزد ارایه شود :
الف- معنی ومفهوم لغوی: واژه “ارزش” اسم مصدر از ریشه “ارز” به معنی قیمت ، نرخ ، قدرآمده است. و در اصطلاح تجاری ارز به سندی که ارزش و اعتبار آن به پول خارجی تعیین شده باشد اطلاق می شود.[۳]
ب- تعریف ارزشیابی: در تالیفات نویسندگان تعاریف مختلفی از اصطلاح ارزشیابی به شرح زیر ارائه شده است :
– ارزشیابی عبارتست از سنجش سیستماتیک و منظم کار افراد در رابطه با نحوه انجام وظیفه آنها در مشاغل محول و تعیین پتانسیل موجود در آن ، جهت رشد و بهبود .[۴]
– ارزشیابی عبارتست از فرآیند جمع آوری و تغییر نظام دار شواهدی که در نهایت به قضاوت ارزشی یا چشمداشت به اقدامی معین می انجامد[۵].
– ارزشیابی عبارتست از بررسی عملکرد کارکنان بطور مداوم به منظور شناخت نقاط قوت و ضعف آنان و ایجاد انگیزه مناسب برای بالا بردن کارایی در سازمان برای رسیدن به اهداف نهایی و رضایت خاطر کارکنان[۶].
ج- تعریف ارزشیابی عملکرد : عبارتست ازتعیین درجه کفایت و لیاقت کارکنان از لحاظ انجام وظایف محوله و قبول مسئولیتها در سازمان که بطور عینی و سیستماتیک انجام پذیرد به بیان دیگر یعنی سنجش نسبی عملکرد انسانی در رابطه با نحوه انجام کار مشخص در یک دوره زمانی معین در مقایسه با استاندارد انجام کار و تعیین استعداد و ظرفیتهای بالقوه فرد بمنظور برنامه ریزی در جهت به فعلیت درآوردن آنها [۷].
بعضی از نویسندگان ارزشیابی از عملکرد را نوعی قضاوت دانسته اند لذا ارزشیابی عملکرد کارکنان را چنین تعریف می نمایند: ” یک سلسله اقدامات رسمی برای قضاوت درباره عملکرد اعضای یک واحد سازمان در فاصله زمانی معینی که شامل تمامی رفتارهای فرد در باره کارکرد او در آن دوره زمانی می شود[۸].”
– به بیان برخی دیگر از نویسندگان ارزیابی عملکرد ، “فرایندی است که بوسیله کار کارکنان
در فواصل معینی، بطور رسمی مورد بررسی و سنجش قرار می گیرد و هدف اصلی و نهایی
ارزیابی عملکرد این افزایش کارایی و اثر بخشی سازمان است “.[۹]
برخی دیگر،ارزشیابی عملکردراسنجش میزان تلاش،فعالیت وعملکردکارمندوحدودفعالیت اودراجرای وظایف شغلی وتکالیف رفتاری باتوجه به معیارهاواستانداردهایاانتظارات شغلی ازاوتعریف کرده اند.[۱۰]
از مجموعه دیدگاهها و تعاریف ارایه شده می توان ارزشیابی عملکرد را اینگونه تعریف نمود: ارزشیابی عملکرد عبارتست از فرایندی است که با جمع آوری اطلاعات معنی دار از عملکرد و رفتارهای کارکنان یک واحد سازمانی در فواصل زمانی معینی بمنظور سنجش و شناسایی توانایی ها ، نقاط قوت و ضعف موجود در جهت نیل به هدفهای مشخص مورد استفاده مدیران و مسولان یک موسسه یا سازمان قرار می گیرد[۱۱].
حقوق در اصطلاح اداری به معنی اجرت کار کارمند دولت است . دستمزد عبارتست از مزد اجرتی که برای انجام کار بدنی غیر مستمر داده می شود[۱۲].
در قوانین استخدامی از جمله قانون استخدام کشوری مصوب ۱۳۴۵ دریافتی ریالی مستخدام را در ازاء کار انجام شده حقوق نامیده اند در حالیکه مفهوم حقوق گسترده تر از دریافتی ریالی بوده و در برگیرنده سایر مزایای مادی و معنوی مستخدم از قبیل کمکهای غیر نقدی ، مرخصی ها ، احترام و … می باشد اما در عین حال حقوق با دستمزد فرق دارد چون دستمزد فرد برای ساعت کار انجام شده و بیشتر در مورد کارگران روزمزد بکار می رود ولی حقوق ماهانه و بطور مستمر بر حسب گروه و پایه خدمتی کارکنان پرداخت می شود[۱۳].
بنا به تعاریفی که از دو واژه حقوق و دستمزد در سایر قوانین موضوعه بعمل آمده ، حقوق متمایز ازدستمزد است این اصلاح در متون قدیم تحت عناوین حق الزحمه و حق السعی بکار رفته است .
– در تعریف نظام پرداخت باید گفت ، مجموعه مقررات ، ضوابط ودستورالعملهایی که با نظم خاصی تدوین شده و بواسطه آن نحوه محاسبه و پرداخت حقوق و دستمزد کارکنان یک سازمان یا گروهی از موسسات و سازمانهای هم طراز از لحاظ مقررات استخدامی سامان داده می شود .
– منظور از کارکنان دولت در این تحقیق کلیه کارکنان و مستخدمینی است که بنحوی از انحاء از بودجه عمومی حقوق و مزایا دریافت می نمایند.
۵-فرضیه ها وسؤالات: براساس بررسیهای بعمل آمده از نتایج تحقیقات مرتبط با موضوع این تحقیق سه فرضیه در رابطه با نقش ارزشیابی در نظام پرداخت کارکنان دولت و ارتباط آن دو با بهره وری وجود دارد .
فرضیه اول: : برابر اصل چهارم قانون اساسی،کلیه قوانین ومقررات مالی،اقتصادی،اداری و…باید براساس موازین اسلامی باشد. بنابراین رعایت موازین اسلامی در تدوین واجرای هرگونه ضوابط ومقررات نظام پرداخت وهمچنین اعمال نتایج ارزشیابی عملکرد کارکنان دولت درحقوق ومزایای آنان جزو وظایف وتکالیف قانونی دولت مباشد..
فرضیه دوم: مطابق اصل سوم قانون اساسی ج.ا.ا دولت موظف است برای نیل به اهداف مذکور دراصل دوم،همه امکانات خودرا برای رفع تبعیضات ناروا وایجاد امکانات عادلانه برای همه درتمام زمینه های مادی ومعنوی،ایجاد نظام اداری صحیح ،پی ریزی اقتصاد صحیح وعادلانه برطبق ضوابط اسلامی جهت ایجاد رفاه ورفع فقر وهرنوع محرومیت،تامین حقوق همه جانبه افراد از زن ومرد وتساوی عموم دربرابر قانون ، بکار برد. لذا به منظورتحقق اهداف مزبورتدوین و اجرای نظام پرداخت عادلانه بدون طراحی نظام ارزشیابی قانونمند و کارآمد مقدور نیست .
فرضیه سوم– رشد اقتصادی هر کشور در دراز مدت به میزان رشد بهره وری آن بستگی دارد از طرفی یکی از اهداف مهم نظام ارزشیابی عملکرد نیل به بهره وری مطلوب است حال با وجود این فرضیات به چند سوال اساسی باید پاسخ مناسب و مقتضی داده شود.
سوال اول- براساس فرضیه اول ،نظام ارزشیابی عملکرد چه جایگاهی دراسلام دارد؟آیااسلام الگوی مناسبی برای طراحی واجرای عادلانه نظام ارزشیابی عملکرد ونظام پرداخت ارائه نموده است یاخیر؟
سوال دوم– با توجه به مبانی مطرح در اصول دوم وسوم قانون اساسی ج.ا.ا. [۱۴] و تکلیف قانونی دولت،جایگاه ونقش نظام ارزشیابی در رفع تبعیضات ناروا و ایجاد نظام اداری صحیح ، ازدیدگاه حقوق اداری ایران چیست؟
سؤال سوم– با توجه به فرضیات دوم وسوم چگونه می توان پیوند قانونمندی میان نظام پرداخت حقوق و دستمزد وارزشیابی عملکرد کارکنان دولت با بهره وری برقرار نمود؟به عبارت دیگر نقش متقابل نظام پرداخت وارزشیابی عملکرد کارکنان دولت چیست ؟
در این تحقیق با بحث و بررسی فرضیات مذکور و مبانی قانونی سعی شده است به هر دو سوال مورد نظر پاسخ مناسبی داده شود .
۴-متن اصلی:
مباحث متن اصلی این پایان نامه مشتمل بر سه فصل است:
در فصل اول ،جایگاه نظام ارزشیابی عملکرد وپاداش دراسلام طی چهاربخش مورد بررسی قرارمی گیرد:
بخش اول، مبانی ارزشیابی ازنظرقرآن، درسه مبحث شامل:فلسفه خلقت و ضرورت ارزشیابی ومصادیق ارزشها وضد ارزشهای ذاتی انسان درقرآن تبیین شده است.
دربخش دوم، معیارهای اساسی وشیوه های ارزشیابی دراسلام(ایمان توام باعمل صالح،تقوا،عدالت وروشهای ارزشیابی درقرآن) موردبحث وبررسی قرارگرفته است.
بخش سوم،باعنوان انگیزش وجبران خدمات دراسلام، مشتمل برسه مبحث است :
مبحث اول- نظریه انگیزش در اسلام ودیدگاههای علما واندیشمندان اسلامی
مبحث دوم- پاداش وامتیازات ازدیدگاه قرآن
مبحث سوم-نظام پرداخت حقوق دراسلام
درفصل دوم ،جایگاه نظام ارزشیابی عملکرد کارکنان دولت درحقوق ایران رادر دو بخش مجزا مورد بحث وبررسی قرار می دهیم:
بخش اول شامل مبانی ارزشیابی عملکردکارکنان دولت در قانون اساسی وقوانین موضوعه ایران وبخش دوم،نظام ارزشیابی عملکرد ،شامل مباحث زیرخواهدبود:
۱) اصول ومعیارهای ارزشیابی عملکرد۲)روشهای ارزشیابی ۳) منابع ارزشیابی ۴)قابل دفاع بودن نتایج ارزشیابی وحق اعتراض کارکنان .
فصل سوم ،تحت عنوان ” نقش متقابل نظام پرداخت وارزشیابی عملکرد کارکنان دولت“ مشتمل برچهار بخش است :
بخش اول ،نظام پرداخت مبتنی برعملکرد وشایستگی کارکنان طی سه مبحث مطرح شده است:
۱) طرحهای پرداخت مبتنی بر عملکرد .
۲) جنبه های مثبت ومنفی پرداختهای مبتنی بر عملکرد.
۳)افزایش حقوق مبتنی برشایستگی.
بخش دوم،نظام پرداخت کارآمد ونقش آن درکارایی طی دومبحث مورد بررسی قرارگرفته است:
مبحث اول-.عوامل انگیزشی درنظام پرداخت کارآمد.
مبحث دوم – پاداش ونقش آن درافزایش کارایی.
دربخش سوم،باعنوان رابطه نظام پرداخت بابهره وری وتحولات نظام پرداخت کارکنان دولت،ابتدا تارخچه ومفهوم بهره وری، سپس تفاوت نظام هماهنگ پرداخت بانظام پرداخت قبلی وهمچنین دلایل ناکارآمدی نظام هماهنگ پرداخت کارکنان دولت مورد بررسی وتحلیل قرار خواهد گرفت.
۵-نتیجه گیری: دربخش پایانی ،ضمن نتیجه گیری از مباحث فصول سه گانه به سؤالات مطرح شده ، پاسخ مقتضی داده خواهد شد.
بخش ا ول – مبانی ارزشیابی از نظر قرآن :
مبحث اول – فلسفه خلقت و ضرورت ارزشیابی در نظام آفرینش :
آیات قران کریم در رابطه با نظام آفرینش دو دسته اند :
دسته ای از آیات در راستای تبیین فلسفه و اهداف خلقت آمده و دسته ای دیگر ضرورت و نیاز به یک ارزیابی دقیق و حساب شده در نظام هستی را بیان می دارد .
الف – فلسفه خلقت : قرآن کریم در بیان فلسفه و هدف از خلقت و نظام آفرینش ، چنین استدلال می کند”ما آسمانها و زمین و آنچه بین آنهاست باطل و بازیچه خلق نکرده ایم”[۱]
بلکه آنها را به حق و در وقت معین آفریدیم و همچنین در آیات دیگری تاکید نموده است ” خلق آسمانها و زمین مرگ و زندگی برای این بوده است که شما انسانها را بیازماید کدامیک بهتر عمل می کنید” [۲] .
بنابراین نظام آفرینش هدفمند است و از مفهوم این آیات استنباط می شود خالق هستی هدف مهمی در نظر دارد و آن انجام آزمایش و امتحان انسانها و در واقع ارزشیابی اعمال و کردار آنان می باشد . علامه طباطبایی صاحب تفسیر المیزان می گوید : جمله ” لیبلونکم ایکم احسن عملا ” بیانگر هدف از خلقت موت و حیات است و کلمه بلاء مصدر لیبلونکم به معنای امتحان است .[۳]
سفیان بن عیینه از امام صادق (ع) روایت کرده که در ذیل آیه ” لیبلونکم ایکم احسن عملا ” فرموده اند : منظور این نیست که معلوم کند کدامیک بیشتر عمل می کنید ، بلکه منظور این است که معلوم کند عمل شما کدامیک صواب تر و درست تر است و درستی عمل به خشیت از خداوند و نیت صادقانه است ، آگاه و هوشیار باشید که ارزش عمل به همان نیت است .[۴]
ابو قتاده نقل مکند: من از رسول خدا (ص) از جمله ” ایکم احسن عملا ” پرسیدم ، فرمود : منظور این است که کدامیک از شما عقل بهتری دارید . آنگاه فرمود : عقل آن کس از شما کاملتر است که خوفش از خدا بیشتر باشد .[۵]
در آیه شریفه ” الذی خلق الموت و الحیوه لیبلوکم ایکم احسن عملا ” [۶] به هدف آفرینش مرگ و حیات انسان که از شوؤن مالکیت و حاکمیت خداست اشاره کرده می فرماید : او کسی است که حیات و مرگ را آفریده تا شما را بیازماید که کدامیک بهتر عمل می کنید .
منظور از آزمایش خداوند نوعی پرورش است به این معنی که انسانها را به میدان عمل می کشد تا ورزیده و آزموده و پاک شوند تا لایق قرب خدا شوند . با توجه به اینکه هدف خلقت آزمایش ” حسن عمل ” بوده نه کثرت عمل به نظر می رسد دلیل بر این است که اسلام به کیفیت اهمیت میدهد نه کمیت.
در حدیثی از امام جعفر صادق (ع) در تفسیر آیه مذکور نقل است که منظور این نسیت کدامیک بیشتر عمل می کنید ، بلکه منظور این است کدامیک صحیح ترعمل می کنید و عمل صحیح آن است که توام با خداپرستی و نیت پاک باشد.[۷]
ب- ضرورت ارزشیابی : اما دسته ای از آیات که در باب ضرورت ارزیابی انسانها به ویژه مؤمنین نازل شده است :
۱ – احسب الناس ان یترکو ا ان یقولو ء امنا و هم لا یفتنون [۸] آیا مردم چنین پنداشتند که به صرف اینکه گفتند ما ایمان آورده ایم رهایشان کنند و هیچ امتحان و آزمایش نمی شوند ؟ استفهام در این آیه ، استفهام انکاری است یعنی هرگز چنین نیست که مردم گمان کنند به صرف اینکه بگویند ایمان آورده ایم متعرضشان نمی شوند بلکه به بلاها و مصیبت ها آزمایش می شوند ، آزمایش که آنچه در نهان دارند از صدق و کذب آشکار شود.
علامه طباطبایی در تفسیر این آیه می نویسد : ابن ابی حاتم از شعبی روایت کرده که این آیه درباره مردمی از مکه نازل شد که اقرار به اسلام آورده بودند و اصحاب رسول خدا (ص) از مدینه به ایشان نامه نوشتند که آیه ای در باب هجرت نازل شده که حکم آن هیچ اقرارو اسلامی از شما پذیرفته نمی شود مگر وقتی که هجرت هم بکنید ، پس آن عده با عهد و اختیار خود به مدینه آمدند ولی مشرکین تعقیبشان کرده و به مکه برگرداندند ، پس این آیه درباره ایشان نازل شد [۹].
در اصول کافی حدیثی درباره تفسیر این آیه نقل شده [۱۰] : ” یفتنون کما یفتن الذهب ، ثم قال یخلصون کما یخلص الذهب ” , یعنی آزمایش می شوند همانگونه که طلا در کوره آزمایش می شود و خالص می شوند ، همانگونه که فشار آتش ناخالصیهای طلا را از بین می برد و آن را خالص می کند.
برخی از مفسرین گفته اند : معنای کلمه یفتنون این است که مردم از جان و مالشان دچار بلا و امتحان می گردند و این معنا از امام صادق (ع) نیز روایت شده است [۱۱]
و لقد فتنا الذین من قبلهم فلیعلمن الله الذین صدقوا و لیعلمن الکاذبین” [۱۲]
ما امتهایی را پیش از اینان به امتحان و آزمایش آوردیم تا خدا دروغگویان و راستگویان را کاملا معلوم کند . بنظر می رسد این آیه دقیقاً در پاسخ به سؤال مطرح شده در آیه قبل است که می پرسد آیا مردم گمان کرده اند به صرف اینکه بگویند ایمان آورده ایم رها می شوند و مورد آزمایش و امتحان قرار نمی گیرند ؟
از مجموع آیاتی که در مبا حث مربوط به فلسفه و ضرورت ارزشیابی مورد بررسی قرار گرفت قطعیت و حتمی بودن آزمایش و امتحان امتها در همه زمانها (گذشته ، حال و آینده) را در برمی گیرد.مفسرین می گویند : ” عالم میدان آزمایش بزرگی است برای بشریت ، و هدف این آزمون رسیدن به حسن عمل مفهومش تکامل و معرفت و اخلاص نیت و انجام هر کار خیر است ” [۱۳]
حال این سؤال پیش می آید که خداوند متعال این آزمون را چگونه برگزار می کند؟ به عبارت دیگر مصادیق امتحان الهی کدامند ؟
در قرآن کریم آیات متعددی در خصوص چگونگی و کیفیت امتحان و آزمایش انسانها وارد شده است :
۱ – ” و لنبلونکم بشیء من الخوف و الجوع و نقص من اموال و الانفس و الثمرات و بشر الصابرین ” [۱۴] و البته شما را به سختیهامانند ترس و گرسنگی و نقصان در اموال و جانهایتان و آفات زراعت و میوه ها آزمایش می کنیم بشارت باد بر صابران .
۲ – ” لتبلون فی اموالکم و انفسکم ….” [۱۵] البته شما را به مال و جان آزمایش خواهند کرد ۳ – ” و نبلوکم بالشر و الخیر فتنه….” [۱۶] ما شما را به بد و نیک مبتلا کرده و می آزمائیم……
۴ – ” یا ایها الذین آمنوا لیبلونکم الله بشی من الصید …. ” [۱۷] ای اهل ایمان خدا شما را به چیزی از صید و شکار می آزماید.
آیا منظور و هدف خداوند متعال از بیان اینکه شما انسانها بواسطه نقص در اموال و جان و ترس و گرسنگی و سایر بلایا اعم از خیر و شر می آزمائیم این بوده که مجهولی را کشف و معلوم کند یقینا چنین نیست چون او علیم به ذات الصدور است و بر همه چیز عالم آگاه و احاطه کامل دارد پس امتحان الهی معنی و مفهوم دیگری هم دارد و آن از قوه به فعل آوردن و تکمیل (به کمال رساندن انسان ) است . ” امتحان انسان به بلایا و شداید به معنی این است که بوسیله اینها هر کسی را به کمالی که لایق آن است می رساند . فلسفه شداید و بلایا فقط سنجش وزن و درجه و کمیت نیست بلکه زیاد کردن وزن و بالا بردن درجه و ارتقاء است“[۱۸]
دلیل دیگر امتحان انسانها به شداید و بلایا از باب لطف و رحمت الهی است در احادیث آمده که خداوند شداید و بلایا را متوجه کسانی می کند که مورد لطف و رحمت خاصه او هستند ” ان الله اذا احب عبدا غته بالبلاء غتا ” [۱۹]
امام علی (ع) در این باره می فرماید : ” ولکن الله یختبر عباده, بانواع الشدائد و یتعبد هم بانواع المجاهد و یبتلیهم بضروب المکاره اخراجا للتکبر من قلوبهم و اسکانا للتذلل فی نفوسهم و لیجعل ذلک ابوابا فتحا الی فضله و اسبابا ذللا لعفوه”[۲۰]
خداوند متعال همواره , بندگان خود را به انواع شداید مواجهه می کند و اقسام کوششها و مجاهدتها جلوی پای آنها می گذارذ , تکالیفی گوناگون برخلاف طبع آسایش طلب آنها برآنان مقرر می دارد تا غرور و تکبر از دلشان بیرون رود و نفوسشان عادت کند به عبودیت خدا و این وسیله ای است برای اینکه درهای فضل ورحمت و عنایت پروردگار به سوی آنها گشوده شود .
بنابراین همه امتحانات در نظام ارزشیابی الهی هدفمند بوده و برای رشد و ارتقای معنوی و کمال انسانیت انسان می باشد .
مبحث دوم- ارزشها و ضد ارزشها ی ذاتی انسان از نظر قرآن :
از نظر قرآن انسان موجودی گرامی و از کرامت ذاتی برخوردار است ” و لقد کرمنا بنی آدم ” [۲۱]، برگزیده خداوند است .” ان الله اصطفی آدم….” [۲۲] و خلیفه و جانشین او در زمین است .” انی جاعل فی الارض خلیفه ” [۲۳] دارای اختیار و حق انتخاب است . ” انا هدیناه السبیل اما شاکرا و اما کفورا” [۲۴] انسان از نظر مقام و منزلت معنوی حتی بالاتر از فرشتگان قرار گرفته تا آنجایی که خدا به فرشتگانش امر کرد آدم را سجده کنند.” واذ قلنا للملائکه اسجدوا الادم فسجدوا…” [۲۵]
اما علیرغم خصوصیات و ویژگیهای ارزشی مذکور که ماهیت انسان را نسبت به سایر مخلوقات و موجودات زنده ممتاز می نماید ، در آیات متعددی صفات و خصیصه های نکوهیده ای نیز از انسان بیان شده که با ماهیت ارزشی او در تضاد است بطوریکه در نظام ارزشیابی الهی سقوط و انحطاط انسان بسیار پایین تر از سطح حیوانات بیان شده است آیه شریفه ” اولئک کالانعام بل هم اضل ” [۲۶] در همین باب است.
از جمله صفات نکوهیده اینکه : بسیار ستمگر و نادان است .” و حملها الانسان انه کان ظلوما جهولا ” [۲۷] ، نسبت به پروردگارش ناسپاس است . ” ان الانسان لربه لکنود ” [۲۸] ، سرکش و طغیانگر است ” کلا ان الانسان لیطفی” [۲۹] عجول است . ” وکان الانسان عجولا” [۳۰] ، حریص آفریده شده .” ان الانسان خلق هلوعا” [۳۱] ضعیف آفریده شده . ” و خلق الانسان ضعیفا ” [۳۲] ، و همواره در زیانکاری و خسران قرار دارد . ” ان الانسان لفی خسر” [۳۳]
بنا به تعریفی که قرآن کریم از ماهیت و خلقت انسان ارائه می دهد , انسان موجودی است دو بعدی با سرشتی متضاد (ملکوتی و حیوانی ) و در عین حال دارای عقل و اختیار است , لذا مختار است و می تواند با استفاده از عقل و تدبیر نفس مطمئنه رذایل را کنار زده و با کسب فضایل ارزشی مانند علم , ایمان و عمل صالح , تقوا و عبودیت در صراط مستقیم حرکت کند که یقینا در اینصورت به کمالات و جایگاه حقیقی خویش یعنی خلیفه الله صعود خواهد کرد و یا کفر ورزد , و به وسوسه شیطان و نفس اماره رذایل جهل عصیان و طغیان , حرص و طمع و شهوات حیوانی را اختیار نموده و راه ضلالت طی نماید ناگریز به جایگاهی پست تر از حیوانات ” اسفل السافلین ” سقوط خواهد کرد .
اما اینکه آیا انسان یک موجود دو سرشتی است یا نه ؟ برخی معتقد ند که ” این مدح و ذم از آن جهت نیست که انسان موجود دو سرشتی است نیمی از سرشتش ستودنی و نیمی دیگر نکوهیدنی است بلکه نظر قرآن به این است که انسان همه کمالات را بالقوه دارد و باید آنها را به فعلیت برساند و این خود اوست که باید سازنده و معمار خویشتن باشد و سرنوشت نهایی خویش را تعیین کند ” [۳۴] و آیه شریفه ” ان الله لا یغیرما بقوم حتی یغیرواما بانفسهم ” [۳۵] در تاکید همین نظریه است.
بخش دوم : معیارهای ارزشیابی :
مبحث اول– ایمان توأم با عمل صالح:
ایمان در لغت به معنی ” تصدیق کردن و گرویدن ” و در اصطلاح فقه به معنی اعتقاد به قلب و اقرار به زبان و عمل به اندامها و اظهار فروتنی و قبول شریعت است .[۳۶]
واژه ایمان ۴۵ بار در قرآن تکرار شده و بیشتر به مفهوم اعتقاد به خدا و رسول خدا و آنچه از سوی خدا نازل شده و اعتقاد و یقین به روز قیامت آمده است. از دیدگاه قرآن ایمان , معیار و ملاک بسیار مهم و با ارزشی است بطوریکه در حدود ۶۰ آیه ایمان توام با عمل صالح ذکر شده و هرجا اجر و پاداشی برای عمل صالح پبش بینی شده ایمان نیز به عنوان شرط لازم و مقدم بر لفظ عمل آمده است.
سیاق آیات مربوط به ایمان و عمل صالح بگونه ای است که می توان گفت خداوند متعال جایگاه ارزشی ایمان را شرط اول قبولی اعمال انسان قرار داده است . به عبارت دیگر هر عمل شایسته و نیکویی که توام با ایمان بوده باشد نزد خدا ارزش دارد و معیار اساسی برای احراز شایستگی و خلوص نیت عملکردها ملاک مهم برخورداری از امتیازات و پاداشهایی است که برای هرعمل صالح از سوی خداوند متعال وعده و تضمین شده است . ” وعد الله الذین آمنوا و عملو الصالحات لهم مغفره و اجر عظیم ” [۳۷]
علامه طباطبایی در تفسیر آیه ۱۹ سوره توبه می گوید : ” وزن و ارزش عمل به زنده بودن آن و داشتن روح ایمان است و اما عمل بی ایمان که لاشه ای بی روح است از نظر دین هیچ وزن و ارزشی ندارد پس مؤمنین نباید صرف ظاهر , اعمال را معتبر شمرده و آن را ملاک فضیلت و قرب خدای تعالی بدانند.” [۳۸]
قرآن کریم در تبیین میزان اثر گذاری و نقش ایمان توام با عمل صالح در پذیرش توبه می فرماید : ” و انی لغفار لمن تاب و آمن و عمل صالحا ثم اهتدی ” [۳۹] و از آنجا خدا توبه کنندگان را دوست دارد . ” ان الله یحب التوابین ” [۴۰] امتیاز دیگری نیز برای این گروه در نظر گرفته و اعلام می دارد گناهانشان را به حسنات تبدیل خواهد کرد. [۴۱]بلکه فراتر از آن ممکن است بواسطه ایمان و عمل صالح بعد از توبه جزو رستگاران قرار گیرند . ” فاما من تاب و آمن و عمل صالحا فعسی ان یکون من المفلحین” [۴۲]
قرآن چگونه معیارهای ایمان را درباره مؤمنین مورد سنجش و ارزیابی قرار می دهد ؟
اصولا معیارها و شاخصه های ارزشیابی باید قابل اندازه گیری باشند و حال اینکه معیاری مثل ایمان که یک مفهوم معنوی است این شائبه را متبادر به ذهن می نماید که ملاک تشخیص ایمان بین افراد مؤمن و غیر مؤمن چیست و چه شیوه ای برای سنجش این معیار در قرآن ارائه شده است؟
در پاسخ به این سؤال باید گفت : اولا مجموعه آیاتی که در مورد واژه ایمان بعنوان معیار ارزیابی استفاده می شود ، ایمان توام با عمل صالح است یعنی ( ایمان و عمل ) مکمل و لازم و ملزوم یکدیگرند , همانطور که عمل بدون ایمان بی روح و بی ارزش است ، ایمان بدون عمل نیز بی فایده و عبث خواهد بود و مشابه این
استدلال از تفسیر عبارت ” ایکم احسن عملا ” که در مبحث فلسفه خلقت مورد بررسی قرار گرفت استنباط می شود.
ثانیا قرآن در تعریف مؤمن شاخصه ها و ویژگیهای لازم را برای تشخیص افراد با ایمان ارائه داده است که از این الگو می توان جهت سنجش معیار ایمان در افراد بهره گیری نمود . قرآن مؤمنون را چنین تعریف می کند : مؤمنون کسانی هستند که در نمازهایشان خاشعند ، از لغو و سخن باطل اعراض می کنند ، زکات مال خود را می دهند ، فروج خود را از حرام نگاه می دارند ، به امانتها و عهد و پیمان خود کاملا وفا دارند ، بر نمازشان محافظت می کنند.، [۴۳] عمل صلح انجام می دهند ،[۴۴] به خدا ورسول اواعتقاد دارند ،[۴۵] در راه خدا با مال و جانشان جهاد می کنند و راستگو هستند [۴۶] و از آنچه روزی شان دادیم انفاق می کنند. [۴۷]
فهرست منابع ومآخذ
۱-منابع فارسی
الف- کتب :
- ابراهیمی دینانی، ملا محسن، فلسفه سهروردی، ص ۶۰۴ تا ۶۱۳انتشارات حکمت،تهران۱۳۷۳
- ابوالحمد، عبدالحمید،حقوق اداری ایران ،چاپ چهارم،انتشارات توس، تهران۱۳۷۰.
- آرکی، جین و اچ ترایاندیس، مدیریت بر مدیریت ناپذیر، ترجمه مهیار سرحدی و محمد رضایی بیدگلی، مؤسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی، تهران۱۳۸۱
- آنجلا،ا م، بووی، مدیریت نظام های حقوق و دستمزد، ترجمه محمد صائبی، مرکز آموزش مدیریت دولتی، چاپ دوم، تهران ۱۳۷۲
- آیتی ، عبدالمحمد، ترجمه نهج البلاغه ، چاپ هشتم ،تهران۱۳۷۹
- جعفری لنگرودی، محمد جعفر، ترمینولوژی حقوق،انتشارت گنج دانش ، تهران ۱۳۶۸.
- جمعی ازاساتید مدیریت،ارزشیابی عملکردافراد،مرکزآموزش مدیریت دولتی،تهران ۱۳۸۰
- جمعی ازاساتید زیرنظر مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، جلد ۶ و۱۶و ۲۴،نشرنبوغ ،قم۱۳۷۵
- دانا سرشت، اکبر، ترجمه کتاب روانشناسی شفا، انتشارات امیر کبیر،تهران۱۳۶۳
- دورانت، ویل، تاریخ تمدن، جلد اول ، انتشارات انقلاب اسلامی،تهران ۱۳۷۰.
- د هخدا، علی اکبر، لغت نامه، چاپ اول دوره جدید، دانشگاه تهران ۱۳۷۳.
- سعادت، اسفندیار، مدیریت منابع انسانی، انتشارات سمت، تهران۱۳۸۰.
- سجادی، سید جعفر، فرهنگ معراف اسلامی،جلد سوم شرکت مؤلفان و مترجمان ایران،تهران۱۳۶۲
- شیمون ال ، دولان ورندل اس شولر (ترجمه) امور کارکنان و منابع انسانی انتشارات مرکز آموزش مدیریت دولتی،تهران ۱۳۷۸
- طبیبان، سید محمد، فرهنگ عربی به فارسی لاروس، جلد اول، انتشارات امیر کبیر، تهران ۱۳۷۳.
- جعفری، محمد تقی، جبر و اختیار، انتشارات ولیعصر، تهران۱۳۷۹
- عمید ، حسن ، فرهنگ لغت ، جلد اول ، انتشارات امیرکبیر ، تهران ۱۳۷۹.
- قاری سید فاطمی، سید محمد، حقوق بشر در جهان معاصر، دفتر اول، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، تهران ۱۳۸۲
- قانونی ،پروین،ارزشیابی وطبقه بندی مشاغل صص ۲۸۸ تا ۲۹۰،انتشارات دانشکده علوم اداری ومدیریت بازرگانی، تهران ،۱۳۵۶
- گری دسلر، مبانی مدیریت منابع انسانی، ترجمه علی پارساییان و سید محمد اعرابی، چاپ دوم، دفتر پژوهش های فرهنگی، تهران، ۱۳۸۱.
- مطهری، مرتضی، سیری در نهج البلاغه، چاپ ۲۴، انتشارات صدرا، قم، ۱۳۷۹.
- مطهری، مرتضی، کتاب بیست گفتار، انتشارات صدرا،قم ۱۳۶۹.
- مطهری، مرتضی، انسان و ایمان، ص ۴۸ تا ۶۴انتشارات صدرا، قم.۱۳۶۹
- مطهری، مرتضی، انسان در قرآن، انتشارات صدرا، قم ۱۳۷۷
- مؤسسه کار وتامین اجتماعی،تاریخچه حداقل دستمزد درایران، تهران ۱۳۸۰.
- میر سپاسی، ناصر، مدیریت منابع انسانی، انتشارات نقش جهان، تهران. ۱۳۶۸.
- موسوی همدانی، سید محمد باقر، ترجمه تفسیر المیزان، جلد ۸، ۹، ۱۶، ۱۹، دفتر انتشارات اسلامی،تهران ۱۳۸۲.
- هاشمی ،سیدمحمد.حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران ،جلداول،چاپ چهارم.نشرمیزان،۱۳۸۲ تهران
ب- پایان نامه ها:
- آلاشتی، رضا، بررسی تأثیر پرداخت پاداش بر عملکرد کارکنان… ، پایان نامه کارشناسی ارشد مدیریت صنعتی، دانشگاه صنعتی مالک اشتر، تهران ۱۳۷۸.
- صادقی، شیرزاد، بررسی برخی از عوامل انگیزشی و تأثیر آن در بهبود عملکرد کارکنان، پایان نامه کارشناسی ارشد مدیریت صنعتی، دانشگاه صنعتی مالک اشتر، تهران ۱۳۷۹.
- فتح آباد. اسداله، نقش ارزشیابی عملکرد کارکنان در بهسازی نیروی انسانی،پایان نامه کارشناسی ارشد مدیریت، مرکز آموزش مدیریت دولتی، تهران ۱۳۷۵.
- مظاهری، عباس، بررسی نظرات کارکنان مؤسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی درباره عوامل مؤثر بر رضایت شغلی، پایان نامه کارشناسی ارشد ،دانشگاه تهران، ۱۳۷۵،
- نویدی ، نصراله .شناسائی عوامل بازدارنده ارزشیابی مؤثرکارکنان، پایان نامه کارشناسی ارشد مرکز آموزش مدیریت دولتی ، تهران ۱۳۷۹صص۸تا۱۴
ج – مقاله ها:
- اردبیلی ،.یوسف،مبانی قانونی وعلمی ارزشیابی دربخش دولتی.فصلنامه مدیریت درآموزش وپرورش.شماره۱۲ .ص۴۱تهران۱۳۷۳
- ابیلی.خدایار،ارزیابی طرح موجود ارزشیابی کارکنان دولت،مجله روانشناسی وعلوم تربیتی دوره جدید سال ششم.شماره یک .تهران ۱۳۸۰صص۹۱تا۱۰۲
- اسماعیلی، زیبا، قانون نظام هماهنگ پرداخت کارکنان دولت ناکارآمد شده است، نشریه مردم سالاری، تهران ۷/۳/۸۱ .
- اعرابی ، سید محمد ، طراحی نظام پرداخت کارکنان دولت، نشریه دانش مدیریت ص ۱۰۷ تا ۱۴۲، شماره ۵۲، بهار تهران ۱۳۸۰،
- افجه ای، انگیزه کار بیشتروجدان الهی هر انسان است، زمیمه اقتصادی روزنامه اطلاعات،تهران ۲۱/۱/۶۲
- بازخورد ۳۶۰ درجه الگویی برای ارزشیابی و توسعه افراد در سازمان، نشریه صنعت خودرو، شماره ۶۱، ص ۳۸ تا ۴۲، تهران۱۳۸۱.
- جاسبی، عبداله، مقاله انگیزش در مدیریت اسلامی، مجموعهمقالات مدیریت اسلامی، جلد ۴، مؤسسه آمزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی، تهران ۱۳۷۶.
- جعفری، محمد تقی، بحث بنیادین در ریشه های انگیزش، مجله علمی کاربردی مدیریت دولتی، دوره جدید شماره ۱۹، تهران زمستان ۱۳۷۱.
- ذوالفقاری.رسول،ارزشیابی عملکرد کارکنان…نشریه تدبیر،شماره ۹۵، تهران .شهریور۱۳۷۸.
- رزقی رستمی،علیرضا، نظام ترفیعات وارزشیابی عملکرد کارکنان ،نشریه تدبیر۱۱۴ تهران مردادماه۱۳۸۰.
- رضایی کلید بری و روشندل اربطانی، بررسی نظام های پرداخت در مدیریت منابع انسانی، نشریه تعاون، شماره ۱۴۵ ص ۳۶ تا ۳۹.،تهران، مهرماه ۱۳۸۲.
- رفیعی، عطا اله، تشویق و تنبیه در مدیریت اسلامی، مجموعه مقالات مدیریت اسلامی، جلد ۴، مؤسسه آموزشی تحقیقاتی صنایع دفاعی، تهران ۱۳۷۶.
- رهباردار،.حمید،ارزشیابی در آموزش وپرورش-نشریه رشد معلم دوره۱۹ شماره ۷ تهران
- رنجه بازو.کریم، .نقش ارزشیابی درانگیزش ورضایت شغلی…نشریه اطلاعات تهران.۲۸/۳/۷۷
- سریان ،د.سیلوا،معرفی نظامهای پرداخت برمبنای عملکردومهارت.ترجمه وتدوین احمداثنی عشری ، نشریه کاآفرین.شماره۱۶، مردادوشهریور۱۳۸۱
- سرمد ، غلامعلی ،نقش حقوق ومزایادرافزایش عملکرد،مجاه کارمند.شماره۷و نشریه تعاون، شماره ۱۱۴، تهران ۱۳۷۹.
- شریفیان ، رکسانا، نشریه مدیریت واطلاع رسانی پزشکی شماره ۴.دانشگاه علوم پزشکی شیراز، ۱۳۷۲.
- شفیع پور مطل، فرهاد، بررسی نقش روش ارزشیابی صحیح در اعتلای وجدان کاری… ، نشریه فرهنگ اصفهان، شماره ۱۵،اصفهان بهار ۱۳۷۹.
- صادقی،احمد،شیوه های ارزشیابی مدیریت ازعملکرد کارکنان ،نشریه مدیریت درآموزش وپرورش، شماره ۱۷،دانشگاه فردوسی مشهد
- صراف جوشقانی ،حسین، بانک اطلاعاتی مرکزآموزش مدیریت دولتی ، تهران ۱۳۷۸
- طاهری گودرزی، حجت، و غنی زاده، حسین، تقویت عملکرد گامی فراتر از پرداخت و پاداش، نشریه تدبیر، شماره ۱۰۲، تهران خرداد ۱۳۷۹.
- عبداله عمر، فؤاد، مقاله انگیزش از دیدگاه اسلام، مجموعه مقالات چهارمین سمینار بین المللی مدیریت دولتی ص ۱۷۷ تا ۱۹۵، مرکز آموزش مدیریت دولتی، تهران مردادماه ۱۳۷۱.
- علوی، سید امین اله، مطالعه تطبیقی در زمینه ارزشیابی کار کارکنان در چند کشور نمونه، فصلنامه علمی کاربردی مدیریت دولتی، شماره ۱۱، تهران زمستان ۱۳۶۹.
- علوی ، سیدامین اله ، چگونه می توان پرداخت حقوق و دستمزد را با کارایی و بهره وری پیوند داد، فصلنامه علمی کاربردی مدیریت دولتی ، شماره ۱۴، تهران ۱۳۷۰
- مجدفر، مرتضی.نگرشی به جنبه های منفی ارزشیابی..نشریه همشهری تهران ۱۱و۱۲/۳/۷۸.
- مکارم شیرازی، ناصر، ویژگیهای مدیریت اسلامی، مجموعه مقالات مدیریت اسلامی، جلد ۱و۴، مؤسسه آموزشی وتحقیقاتی صنایع دفاعی، تهران ۱۳۷۶
- منصوری، ایرج، نظام هماهنگ پرداخت حقوق کارکنان دولت ومیزان کارایی آن، نشریه بازار کار، شماره ۱۳۱- تهران ۱۳۸۲ .
- مهریاری.حجت اله ،فرایند ارزشیابی کارکنان ،نشریه فرهنگ وتعاون شماره۱۲، تهران خردادوتیرماه۷۸
- مرکز مطالعات و پژوهش های اداری، سازمان اموراداری واستخدامی کشور، نظام پرداخت کارگزاران از دیدگاه مبانی ارزشی اسلام، نشریه شماره ۷۷، تهران مهرماه ۱۳۶۸.
- میرسپاسی ،ناصر،پژوهش تحلیلی درزمینه ارزشیابی کارکنان ومدیران دولتی،فصلنامه مدیریت دولتی.شماره ۶ تهران ۱۳۶۸
- نعمت پژوه، اردشیر، بررسی ضرورت اصلاح نظام پرداخت کارکنان دولت، نشریه قدس، ۱۴ تهران /۷/۷۸.
- نوریان ،ذبیح اله،ارتباط ارزشیابی با بهسازی نیروی انسانی…نشریه اطلاعات تهران ۷/۵/۷۸
د– قوانین و مقررات:
- قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران مصوب ۱۳۶۸.
- قانون استخدامی کشوری مصوب ۱۳۴۵ مجلس شورای ملی.
- قانون استخدامی ارتش جمهوری اسلامی ایران مصوب ۱۳۶۶مجلس شورای اسلامی
- قانون استخدامی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی مصوب ۱۳۷۰مجلس شورای اسلامی
- قانون استخدامی نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران مصوب ۱۳۷۴ مجلس شورای اسلامی .
- قانون استخدامی وزارت اطلاعات مصوب ۱۳۷۴. مجلس شورای اسلامی .
- قانون گزینش معلمان و کارکنان آموزش و پرورش مصوب ۱۳۷۴ مجلس شورای اسلامی .
- قانون برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی جمهوری اسلامی ایران.
- قانون نظام هماهنگ پرداخت کارکنان دولت مصوب ۱۳۷۰ مجلس شورای اسلامی.
- آئین نامه ارزیابی عملکرد دستگاههای اجرایی کشور مصوب ۱۸/۱۰/۸۱ هیأت وزیران.
- دستورالعمل اجرایی مواد ۸ و ۱۲ طرح تکریم مردم و جلب رضایت ارباب رجوع در نظام اداری مصوب ۲۰/۱۰/۸۲ ، شورای عالی اداری.
ه اسناد و گزارش ها:
- سند چشم انداز جمهوری اسلامی ایران، سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور، ۱۳۸۲
- طرح ارزشیابی کارکنان دولت.سازمان اموراداری واستخدامی کشور.چاپ دوم.تهران بهمن ماه۱۳۷۲ص۱۰
- گزارش توجیهی لایحه خدمات کشوری، سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور، بهمن ماه۱۳۸۱صص۴۴تا۵۷
- لایحه مدیریت خدمات کشوری، سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور، ۱۳۸۲
- نرم افزار قوانین کشور، علی مکرم وکیل پایه یک دادگستری،تهران ۱۳۸۱.
- نرم افزار المائده ۲، شرکت پیغام نور رایانه.تهران۱۳۸۲
- نرم افزار لوح قانون،مرکز پژوهش مجلس شورای اسلامی. تهران۱۳۸۳
۲- منابع عربی:
- حر عاملی ،محمدبن حسن، وسائل الشیعه، مجلدات ۶ و۱۱و۱۳.مؤسسه آل البیت .قم۱۴۰۹ هجری قمری
- راغب اصفهانی،ابی القاسم الحسین ، مفردات الفاظ قرآن.نشرمرتضوی.تهران۱۳۷۵
- شرتونی .سعید ، اقرب المواردفی فصح العربیه والشوارد، جلد ۲. نشراسوه. تهران ۱۳۷۷
- صدرالدین شیرازی،محمدابراهیم ،تفسیر الشواهد الربوبیه فی منافع السلوکیه، نشرسروش.تهران۱۳۷۵
- طریحی.فخرالدین.مجمع البحرین.نشرمرتضوی.تهران ۱۳۷۵
- طباطبائی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، جلد ۷.دارالکتاب.قم. دی ماه ۱۳۷۲
- عبدالباقی، محمد فؤاد، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، چاپ اول، انتشارات اسلامی، تهران۱۳۷۲
- کلینی، محمدبن یعقوب ،اصول کافی، جلد سوم،دارالکتب الاسلامیه، تهران ۱۳۶۵ شمسی
- متقی هندی ،علاءالدین علی ،کنزالعمال،مؤسسه الرساله،بیروت،۱۴۰۹ هجری قمری
- مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، جلد ۷۴.کتابفروشی اسلامیه.تهران۱۳۶۵
- معلوف الیسوعی،لوئیس. المنجد فی اللغه و الاعلام.نشراسلام.تهران۱۳۷۹
